تومور هیپوفیز چیست؟ انواع، علائم

تومور هیپوفیز در بخش زیرین مغز قرار دارد و با ترشح هورمون‌های خاصی به جریان خون، نقش مهمی در تنظیم عملکردهای حیاتی بدن ایفا می‌کند. این غده کوچک اما بسیار حیاتی، مسئول کنترل فرآیندهایی مانند رشد در دوران کودکی، تولید مثل و عملکرد سایر غدد درون‌ریز است. تومور هیپوفیز به رشد غیرطبیعی سلول‌ها در این غده گفته می‌شود. اغلب این تومورها خوش‌خیم هستند و به کندی رشد می‌کنند.

تومورهای بزرگ‌تر از یک سانتی‌متر «ماکروآدنوم» نامیده می‌شوند، در حالی که تومورهای کوچک‌تر از این اندازه «میکروآدنوم» هستند. ماکروآدنوم‌ها به دلیل اندازه‌شان ممکن است به بافت‌های اطراف، از جمله تومور هیپوفیز و ساختارهای مجاور مغز، فشار وارد کرده و باعث بروز علائم شوند. تا انتهای این مقاله از دکتر حسن محمدی، بهترین متخصص جراحی مغز و اعصاب و ستون فقرات در تهران،همراه ما باشید.

تومور هیپوفیز چیست؟

غده هیپوفیز یک غده کوچک به اندازه نخود است که در پایه مغز، درست زیر هیپوتالاموس و در ساختاری استخوانی به نام sella turcica قرار دارد. این غده یکی از اجزای اصلی سیستم غدد درون‌ریز به شمار می‌رود و نقش مهمی در تولید و تنظیم ترشح چندین هورمون حیاتی دارد. علاوه بر تولید هورمون، غده هیپوفیز فرماندهی ترشح هورمون‌ها را به سایر غدد درون‌ریز بدن نیز صادر می‌کند.

غدد درون‌ریز، از جمله هیپوفیز، هورمون‌ها را مستقیماً به جریان خون می‌فرستند تا به بخش‌های مختلف بدن پیام‌هایی شیمیایی ارسال کنند. این هورمون‌ها عملکرد اندام‌ها، عضلات، پوست و بافت‌های دیگر را هماهنگ کرده و تنظیم می‌کنند که هر کدام چه کاری، در چه زمانی و به چه میزانی انجام دهند.

غده هیپوفیز از دو بخش اصلی تشکیل شده است:

• لوب قدامی (هیپوفیز قدامی)
• لوب خلفی (هیپوفیز خلفی)

این دو بخش هر کدام هورمون‌های متفاوتی تولید می‌کنند و عملکردهای خاصی دارند. تومور هیپوفیز از طریق ساختاری به نام ساقه هیپوفیز (یا اینفاندیبولوم) به هیپوتالاموس متصل است که این اتصال از طریق رگ‌های خونی و رشته‌های عصبی صورت می‌گیرد و هماهنگی میان مغز و سیستم غدد درون‌ریز را فراهم می‌سازد.

غده هیپوفیز کدام هورمون‌ها را ترشح می‌کند؟

لوب قدامی تومور هیپوفیز مسئول تولید و ترشح چندین هورمون کلیدی است که هر یک نقش مهمی در تنظیم فعالیت‌های بدن دارند. این هورمون‌ها عبارت‌اند از:

• هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک (ACTH یا کورتیکوتروفین): تحریک‌کننده غده فوق کلیوی برای ترشح کورتیزول.
• هورمون محرک فولیکول (FSH): تنظیم‌کننده عملکرد تخمدان‌ها در زنان و بیضه‌ها در مردان.
• هورمون رشد (GH): مؤثر در رشد استخوان‌ها، ماهیچه‌ها و متابولیسم بدن.
• هورمون لوتئینیزه‌کننده (LH): تحریک‌کننده تخمک‌گذاری در زنان و تولید تستوسترون در مردان.
• پرولاکتین: مسئول تحریک تولید شیر در مادران پس از زایمان.
• هورمون محرک تیروئید (TSH): کنترل‌کننده عملکرد غده تیروئید و تنظیم متابولیسم بدن.

در ادامه، هر یک از این هورمون‌ها را با جزئیات بیش‌تری بررسی خواهیم کرد.

هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک (ACTH یا کورتیکوتروفین)

هورمون ACTH نقش کلیدی در پاسخ بدن به شرایط استرس‌زا ایفا می‌کند. این هورمون با تحریک غدد فوق کلیوی (آدرنال)، تولید کورتیزول را افزایش می‌دهد. کورتیزول که به عنوان «هورمون استرس» شناخته می‌شود، وظایف متعددی دارد؛ از جمله تنظیم متابولیسم، حفظ تعادل قند خون، کنترل فشار خون و کاهش واکنش‌های التهابی در بدن.

هورمون محرک فولیکول (FSH)

هورمون FSH (هورمون محرک فولیکول) در تنظیم عملکردهای تولیدمثلی نقش حیاتی دارد. در افرادی که در بدو تولد مرد هستند، این هورمون باعث تحریک تولید اسپرم می‌شود. در افرادی که در بدو تولد زن هستند، FSH باعث تحریک رشد فولیکول‌های تخمدانی و تولید هورمون استروژن می‌گردد و نقش مهمی در چرخه قاعدگی و تخمک‌گذاری ایفا می‌کند.

هورمون رشد (GH)

هورمون رشد (GH) در کودکان نقش کلیدی در افزایش قد و رشد عمومی بدن دارد. این هورمون با تحریک رشد استخوان‌ها و بافت‌ها، به توسعه جسمی کمک می‌کند. در بزرگسالان نیز GH همچنان اهمیت دارد؛ چراکه به حفظ توده عضلانی، سلامت استخوان‌ها و توزیع مناسب چربی در بدن کمک می‌کند. علاوه بر این، هورمون رشد نقش مؤثری در تنظیم متابولیسم و مصرف انرژی بدن دارد.

هورمون لوتئینیزه کننده (LH)

هورمون لوتئینیزه‌کننده (LH) در بانوان موجب تحریک فرایند تخمک‌گذاری می‌شود و در آقایان تولید هورمون تستوسترون را در بیضه‌ها افزایش می‌دهد. به‌دلیل نقش مهم LH در تنظیم عملکرد غدد جنسی (تخمدان‌ها و بیضه‌ها)، این هورمون در دسته هورمون‌های گنادوتروپین (تنظیم‌کننده غدد جنسی) قرار می‌گیرد.

پرولاکتین

پرولاکتین هورمونی است که پس از زایمان، تولید شیر در پستان‌ها را تحریک می‌کند. این هورمون علاوه بر نقش کلیدی در شیردهی، می‌تواند بر باروری و عملکرد جنسی در زنان و مردان تأثیر بگذارد. سطح غیرطبیعی پرولاکتین ممکن است باعث اختلالاتی در چرخه قاعدگی یا کاهش میل جنسی شود.

هورمون محرک تیروئید (TSH)

TSH یا هورمون محرک تیروئید، غده تیروئید را وادار به ترشح هورمون‌هایی می‌کند که نقش مهمی در تنظیم متابولیسم بدن، سطح انرژی و عملکرد سیستم عصبی دارند.

در مقابل، لوب خلفی تومور هیپوفیز مسئول ذخیره و آزادسازی برخی هورمون‌ها است که اگرچه در هیپوفیز آزاد می‌شوند، اما توسط هیپوتالاموس ساخته می‌شوند:

هورمون آنتی دیورتیک (ADH یا وازوپرسین)

این هورمون که به نام وازوپرسین یا هورمون ضد ادراری (ADH) شناخته می‌شود، وظیفه تنظیم تعادل آب و سطح سدیم در بدن را بر عهده دارد. ADH با کنترل میزان آبی که کلیه‌ها دفع می‌کنند، به حفظ فشار خون و تعادل مایعات بدن کمک می‌کند.

اکسی توسین

هیپوتالاموس اکسی‌توسین را تولید می‌کند و تومور هیپوفیز آن را ذخیره و به موقع آزاد می‌سازد. در زنان، این هورمون با ارسال پیام‌هایی به رحم باعث انقباضات لازم برای پیشبرد فرآیند زایمان می‌شود. همچنین اکسی‌توسین نقش مهمی در تحریک ترشح شیر مادر و تقویت ارتباط عاطفی بین والدین و نوزاد دارد. در مردان نیز این هورمون در حرکت اسپرم نقش دارد.

علائم تومور هیپوفیز چیست؟

آدنوم‌های بزرگ هیپوفیز (ماکروآدنوم) تومورهای خوش‌خیم (غیرسرطانی) هستند که در غده هیپوفیز رشد می‌کنند و می‌توانند به بافت‌های اطراف فشار وارد کرده یا آن‌ها را آسیب‌پذیر کنند. این تومورهای بزرگ ممکن است باعث اختلال در تولید هورمون‌ها شوند. علائم و نشانه‌های رایج آن‌ها عبارتند از:

• سردردهای مکرر و پیش‌رونده
• آکرومگالی؛ وضعیتی که ناشی از تولید بیش از حد هورمون رشد پس از پایان دوران رشد بوده و باعث بزرگ شدن دست‌ها و پاها می‌شود
• هیپوپیتویتاریسم که منجر به توقف رشد در کودکان می‌گردد
• سندروم کوشینگ که بر اثر تولید بیش از حد هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک (ACTH) ایجاد می‌شود و معمولاً باعث گرد شدن صورت و تجمع چربی بین شانه‌ها می‌شود
• بیماری آدیسون به دلیل کاهش شدید هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک
• اختلال در سطح هورمون‌های تیروئید (بالا یا پایین بودن)
• نوسانات خلقی و تغییرات روحی
• مشکلات بینایی
• افسردگی و تغییرات احساسی
• عصبانیت و کاهش حافظه
• مشکلات خواب
• اختلالات جنسی مانند کاهش میل جنسی یا مشکلات نعوظ
• ضعف و کاهش قدرت عضلانی
• تغییرات اشتها از جمله بی‌اشتهایی یا پرخوری
• افزایش وزن
• دیابت
• ناباروری
• قاعدگی نامنظم
• ترشح غیرعادی شیر از سینه‌ها

ممکن است چندین مورد از این علائم به صورت همزمان دیده شوند یا برخی افراد تنها چند علامت را تجربه کنند. همه بیماران مبتلا به تومور هیپوفیز لزوماً تمام این نشانه‌ها را ندارند. شدت و نوع علائم به اندازه، محل و نوع تومور بستگی دارد و در برخی موارد ممکن است تومور هیچ علامتی ایجاد نکند.

انواع تومور هیپوفیز

آدنوم هیپوفیز یکی از شایع‌ترین تومورهای این غده محسوب می‌شود؛ این تومور غیرسرطانی است که در تومور هیپوفیز رشد می‌کند. البته ممکن است انواع دیگری از تومورها نیز در هیپوفیز ایجاد شوند. آدنوم‌های هیپوفیز بر اساس ویژگی‌های مختلفی دسته‌بندی می‌شوند؛ این تومورها ممکن است خوش‌خیم یا غیرسرطانی، تهاجمی یا حتی سرطانی باشند. برخی از این تومورها ترشحی (secretory) هستند، به این معنی که هورمون‌های خاصی را تولید می‌کنند، در حالی که برخی دیگر هورمونی ترشح نمی‌کنند. اگر اندازه آدنوم‌ها برابر یا بزرگ‌تر از یک سانتی‌متر باشد، به آن‌ها ماکروآدنوم گفته می‌شود و اگر کوچک‌تر از یک سانتی‌متر باشند، میکروآدنوم نامیده می‌شوند. انواع دیگری از تومورها نیز ممکن است در این ناحیه دیده شوند که معمولاً نادر هستند، اما جراحی آن‌ها معمولاً مشابه جراحی آدنوم‌های هیپوفیز انجام می‌شود.

آدنومای غیر عملکردی

شایع‌ترین نوع تومور هیپوفیز، توموری است که هورمون اضافی تولید نمی‌کند و معمولاً بیمار تا زمانی که تومور بزرگ نشده باشد، علائم مشخصی ندارد. با افزایش اندازه تومور، فشار به ساختارهای اطراف وارد شده و می‌تواند باعث سردرد و مشکلات بینایی شود. تومورهای بزرگ ممکن است به سلول‌های سالم هیپوفیز آسیب برسانند و باعث کاهش تولید هورمون‌ها و بروز علائم مرتبط با کم‌کاری غده شوند.

پرولاکتینوما (تولید کننده پرولاکتین)

این نوع تومورهای خوش‌خیم بسیار رایج هستند و مقدار زیادی پرولاکتین ترشح می‌کنند. در خانم‌ها، افزایش پرولاکتین می‌تواند باعث نامنظمی در چرخه قاعدگی یا حتی قطع کامل قاعدگی (آمنوره) شود. همچنین این تومورها ممکن است باعث ترشح شیر از پستان حتی در زمان‌های غیر از شیردهی گردند. در مردان، این تومورها می‌توانند منجر به کاهش میل جنسی، کاهش تعداد اسپرم‌ها و کاهش رشد موهای بدن شوند. علاوه بر این، بیماران معمولاً علائمی مانند سردرد و مشکلات بینایی را نیز تجربه می‌کنند.

تومور های تولید کننده آدرنوکوتیکوتروپین ACTH

هورمون آدرنوکورتیکوتروپین (ACTH) غده آدرنال را تحریک می‌کند تا هورمون‌های استروئیدی را تولید کند که بر متابولیسم بدن تأثیر می‌گذارند. این هورمون به کاهش التهاب و تورم در سراسر بدن کمک می‌کند و عملکرد سیستم ایمنی را نیز مهار می‌کند. افزایش بیش از حد ACTH می‌تواند منجر به بیماری کوشینگ شود، که در آن چربی در نواحی صورت، گردن، شکم، پشت و سینه تجمع پیدا می‌کند، در حالی که بازوها و پاها لاغر می‌شوند.

تشخیص تومور هیپوفیز

از آنجا که تومور هیپوفیز هورمون‌های خود را مستقیماً وارد جریان خون می‌کند، پزشکان معمولاً برای بررسی سطح هورمون‌ها از آزمایش خون استفاده می‌کنند. در صورتی که نتایج آزمایش‌ها غیرطبیعی باشد، ممکن است پزشک انجام تصویربرداری‌هایی مانند سی‌تی‌اسکن یا ام‌آر‌آی را برای بررسی دقیق‌تر غده هیپوفیز توصیه کند. معمولاً ام‌آر‌آی تخصصی هیپوفیز برای مشاهده واضح‌تر این غده و ساقه هیپوفیز انجام می‌شود.

درمان تومور هیپوفیز چگونه است؟

راه‌های مختلفی برای درمان تومور هیپوفیز وجود دارد که شامل حذف تومور، کنترل رشد آن و تنظیم سطح هورمون‌ها با دارو می‌شود. گاهی اوقات ترکیبی از این روش‌ها برای درمان لازم است؛ برای مثال ابتدا جراحی برای برداشتن تومور انجام می‌شود و سپس به منظور کاهش علائم یا کوچک کردن باقی‌مانده تومور، درمان دارویی تجویز می‌گردد. پرتودرمانی نیز یکی از روش‌های ممکن است که با استفاده از اشعه ایکس یا اشعه‌های گاما با انرژی بالا به کوچک شدن تومور کمک می‌کند.
اگر تومور باعث فشار بر اعصاب بینایی شود یا تولید هورمون‌های بدن را به طور قابل توجهی تغییر دهد، جراحی برای برداشتن آن ضروری است. میزان موفقیت جراحی به عوامل مختلفی از جمله نوع، محل، اندازه تومور و میزان نفوذ آن به بافت‌های اطراف بستگی دارد.

جراحی برای درمان تومور هیپوفیز

روش‌های مختلفی برای انجام جراحی وجود دارد که انتخاب آنها بر اساس محل دقیق تومور تعیین می‌شود. عمل جراحی معمولاً تحت بیهوشی کامل انجام شده و تقریباً سه ساعت زمان می‌برد. جراحی می‌تواند به یکی از دو صورت زیر انجام شود:

• از مسیر بینی
• روش آندوسکوپی
• از طریق جمجمه

 از طریق بینی

امروزه بیشتر جراحی‌ها از مسیر بینی انجام می‌شود؛ زیرا این روش دسترسی آسان‌تر و عوارض کمتری پس از عمل دارد. در این روش با برداشتن بخش کوچکی از سینوس اسفنویید (شب‌پره)، جراحی انجام می‌گیرد.

روش اندوسکوپی

در روش آندوسکوپی، پزشک می‌تواند تومور را از طریق بینی و سینوس‌ها بدون نیاز به برش جراحی بردارد. این روش باعث می‌شود که هیچ‌گونه آسیبی به مغز وارد نشود و جای زخمی از عمل باقی نماند. با این حال، برداشتن تومورهای بزرگ با این روش دشوار است، به‌ویژه اگر تومور به اعصاب یا بافت‌های مجاور مغز نفوذ کرده باشد.

روش کرانیوتومی

در این روش، تومور از طریق یک برش روی پوست سر و از قسمت بالای جمجمه برداشته می‌شود. این تکنیک برای دسترسی به تومورهای بزرگ‌تر یا پیچیده‌تر، گزینه‌ای آسان‌تر و مناسب‌تر محسوب می‌شود.

چه زمانی عمل جراحی تومور هیپوفیز ضروری می‌شود؟

آدنوم‌های تومور هیپوفیز بسیار شایع هستند و تقریباً از هر ۶ نفر، یک نفر در طول زندگی خود دچار این نوع تومور می‌شود. خوشبختانه، وقوع آدنومی که به مشکلات جدی سلامتی منجر شود نادر است؛ بر اساس آمارها، تنها یک مورد از هر هزار آدنوم باعث بروز علائم قابل توجه می‌شود. بسیاری از افرادی که به آدنوم یا دیگر تومورهای خوش‌خیم هیپوفیز مبتلا هستند، نیازی به جراحی ندارند.

در واقع، اگر آدنوم مشکلی برای بیمار ایجاد نکند و نیازی به دارو نداشته باشد، انجام جراحی غیرضروری محسوب می‌شود. بیمارانی که تغییرات هورمونی ناشی از تومور را تحت کنترل دارویی دارند نیز می‌توانند از جراحی اجتناب کنند. معمولاً فقط افرادی که به درمان دارویی پاسخ مناسبی نمی‌دهند یا دچار عوارض جدی ناشی از تومور شده‌اند، مانند اختلالات بینایی، سردردهای شدید یا مشکلات ناشی از عدم تعادل هورمونی، کاندید جراحی می‌شوند.

مراقبت پس از جراحی تومور هیپوفیز

پس از جراحی ممکن است به حدود ۲ ساعت زمان برای ریکاوری نیاز باشد و اگر جراحی از طریق بینی انجام شده باشد، پانسمان بینی لازم است. برخی بیماران ممکن است به درمان هورمونی نیاز پیدا کنند که مهم‌ترین آن هورمون کورتیزول است. کورتیزول یک نوع استروئید است که به بدن در مقابله با استرس کمک می‌کند و داروی رایج جایگزین آن، هیدروکورتیزون می‌باشد. پس از جراحی، بیمار باید تحت نظر پزشک متخصص مغز و اعصاب و غدد قرار گیرد.

در دو تا سه هفته اول بعد از جراحی از دستکاری بینی خودداری کنید و از تلاش برای خارج کردن ترشحات با انگشت، گوش پاک‌کن یا هر وسیله دیگری بپرهیزید. در صورت خشکی داخل بینی، می‌توانید از پماد ویتامین A برای مرطوب نگه داشتن سوراخ‌های بینی استفاده کنید. به دلیل تورم و احتقان بافت‌های بینی، ممکن است در این مدت تنفس از راه بینی دشوار باشد؛ در این شرایط استفاده از سرم فیزیولوژی برای شست‌وشوی بینی و کمک به خارج شدن ترشحات توصیه می‌شود.

آیا عطسه و یا سرفه پس از عمل جراحی خطرناک است؟

عطسه و سرفه واکنش‌های طبیعی بدن هستند و بهتر است اجازه دهید به طور طبیعی انجام شوند. هنگام عطسه کردن بهتر است دهان خود را باز نگه دارید، زیرا مسیر خروج هوا از بینی ممکن است مسدود باشد. در طول دوره بهبودی حتما از استعمال دخانیات خودداری کنید، چرا که علاوه بر اینکه مسیر تنفسی شما تا حدی بسته است، مصرف دخانیات می‌تواند روند ترمیم زخم‌ها را نیز مختل کند.

آیا خونریزی از بینی خطرناک است؟

در چند روز اول پس از جراحی ممکن است مقداری خونریزی خفیف یا چند قطره خون دیده شود که این موضوع طبیعی است. اما اگر خونریزی شدید از بینی یا پشت حلق مشاهده کردید، بهتر است فوراً با پزشک خود تماس بگیرید یا به مراکز درمانی مراجعه کنید.

کلام آخر

من دکتر حسن محمدی، متخصص جراحی مغز و اعصاب و ستون فقرات هستم. بیش از ۱۵ سال است که در حوزه‌ی درمان و جراحی بیماری‌های مغزی، نخاعی و ستون فقرات فعالیت می‌کنم و همواره تلاش کرده‌ام با بهره‌گیری از دانش روز، تجربه‌ بالینی و تکنولوژی‌های نوین، بهترین مسیر درمانی را برای بیمارانم فراهم کنم.

در این سال‌ها افتخار داشته‌ام که در کنار تیم توانبخشی بیمارستان رفیده، به‌عنوان عضو اصلی تیم درمان بیماران دچار ضایعات مغزی و نخاعی فعالیت کنم. هر روز در کنار این بیماران، معنای واقعی صبر، امید و اراده را لمس کرده‌ام و همین تجربه‌ها، انگیزه‌ی من را برای ادامه‌ی مسیر دوچندان کرده است.

در حال حاضر ریاست بیمارستان توانبخشی رفیده را بر عهده دارم و در کنار کار درمانی، در دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی و دانشگاه آزاد اسلامی به آموزش دانشجویان می‌پردازم. باور دارم انتقال تجربه و تربیت نسل آینده پزشکان، بخشی جدایی‌ناپذیر از رسالت حرفه‌ای من است.

برای من، پزشکی فقط یک تخصص نیست؛ راهی است برای خدمت، بازگرداندن امید و کمک به بیماران تا بتوانند دوباره زندگی عادی و شایسته‌ای را تجربه کنند.

اگر در مسیر درمان دچار تردید هستید یا به دنبال مشاوره‌ای مطمئن برای بیماری‌های مغز، نخاع یا ستون فقرات می‌گردید، با اطمینان می‌گویم که در این مسیر همراهتان خواهم بود.