همه چیز درباره‌ی ضربه مغزی؛ بررسی علائم، علت و درمان آن
در برخی آسیب‌های وارده به سر، مغز نیز تحت تأثیر قرار می‌گیرد. لرزش شدید سر یا بال‌تنه نیز می‌تواند باعث ضربه مغزی شود. برخلاف تصور رایج، ضربه مغزی همیشه با کبودی همراه نیست و در واقع نوعی تکان خوردن مغز در داخل جمجمه است. گاهی افراد پس از ضربه مغزی هوشیاری خود را از دست می‌دهند و در ادامه ممکن است مشکلاتی با شدت‌های مختلف، از خفیف تا شدید، برای آنها ایجاد شود.
در این مقاله، همه چیز درباره ضربه مغزی را بررسی کرده‌ایم؛ با ما همراه باشید. تا پایان این مقاله از از دکتر حسن محمدی، بهترین متخصص جراحی مغز و اعصاب و ستون فقرات در تهران همراه ما باشید.
چرا در جمجه ضربه مغزی رخ می دهد؟
به‌طور طبیعی، مغز توسط لایه‌ای از مایع نخاعی محافظت می‌شود. با این حال، ضربه شدید به سر یا بال‌تنه می‌تواند باعث شود مغز با شدت به جلو و عقب بر روی دیواره‌های داخلی جمجمه حرکت کند. همچنین شتاب یا کاهش سرعت ناگهانی سر، مانند آنچه در تصادفات رانندگی یا لرزش شدید رخ می‌دهد، می‌تواند موجب آسیب مغزی شود.
این نوع آسیب معمولاً تأثیر کوتاه‌مدتی بر عملکرد مغز دارد و باعث بروز علائم ضربه مغزی می‌شود. در موارد شدیدتر، ممکن است خونریزی در مغز یا اطراف آن رخ دهد که علائمی مانند خواب‌آلودگی طولانی‌مدت و گیجی ایجاد می‌کند. این علائم می‌توانند فوراً یا با تأخیر ظاهر شوند. چنین خونریزی‌هایی در برخی موارد می‌توانند تهدیدکننده حیات باشند؛ بنابراین هر فردی که دچار آسیب مغزی شده است، نیاز به نظارت دقیق در ساعات اولیه و دریافت مراقبت‌های اضطراری در صورت تشدید علائم دارد.
علائم و نشانه هایی که ما را آگاه می کند!
علائم و نشانه‌های ضربه مغزی گاهی ظریف هستند و ممکن است بلافاصله پس از آسیب ظاهر نشوند. این علائم می‌توانند روزها، هفته‌ها یا حتی مدت طولانی‌تری ادامه داشته باشند. از جمله شایع‌ترین علائم ضربه مغزی می‌توان به سردرد، از دست دادن حافظه (فراموشی) و گیجی اشاره کرد. فراموشی معمولاً شامل فراموش شدن واقعه‌ای است که باعث ضربه مغزی شده است.
سایر علائم جسمی ضربه مغزی عبارتند از:
- سردرد
- وزوز یا صدای زنگ در گوش‌ها
- حالت تهوع
- استفراغ
- خستگی یا خواب‌آلودگی
- تاری دید
- از دست دادن هوشیاری کوتاه‌مدت (اگرچه همیشه رخ نمی‌دهد)
- لکنت زبان
- تأخیر در پاسخ به سوالات
- ظاهر مبهم یا گیج
- فراموشی، مانند پرسیدن مکرر یک سوال
برخی علائم ممکن است بلافاصله پس از ضربه مشاهده شوند، اما برخی دیگر ممکن است چند روز بعد بروز کنند، مانند:
- مشکلات در تمرکز و حافظه
- تحریک‌پذیری و تغییرات شخصیتی
- حساسیت به نور و صدا
- اختلالات خواب
- مشکلات روانشناختی و افسردگی
- اختلال در چشایی و بویایی
علائم ضربه مغزی در نوزادان و کودکان خردسال
ضربه به سر در کودکان خردسال بسیار شایع است، اما تشخیص ضربه مغزی در نوزادان و کودکان نوپا دشوار است، زیرا آنها نمی‌توانند احساسات و درد خود را به‌طور دقیق بیان کنند.
نشانه‌ها و سرنخ‌های احتمالی ضربه مغزی در کودکان شامل موارد زیر است:
- ظاهر مبهم یا گیج
- بی‌حالی و خستگی زودرس
- تحریک‌پذیری و تغییرات رفتاری
- از دست دادن تعادل و راه رفتن ناپایدار
- گریه بیش از حد
- تغییر در الگوی غذا خوردن یا خواب
- عدم علاقه به اسباب‌بازی‌های مورد علاقه
- استفراغ
- تشنج
- ترشح از دهان، گوش یا بینی
این علائم می‌توانند نشانه‌های جدی باشند و نیاز به ارزیابی پزشکی فوری دارند.
علائم مشترک بین بزرگسالان و کودکان
در بزرگسالان و کودکان دچار آسیب سر، برخی علائم و نشانه‌های مشترک وجود دارد که شامل موارد زیر می‌شود:
- استفراغ یا حالت تهوع مکرر
- سردردی که با گذر زمان شدت می‌یابد
- ترشح مایعات یا خون از بینی یا گوش
- اختلالات بینایی یا چشمی، مانند مردمک‌های بزرگ‌تر از حد طبیعی یا نابرابر
- وزوز گوش پایدار
- ضعف در بازوها یا پاها
- رنگ پریدگی بیش از یک ساعت
- تغییرات رفتاری
- گیجی یا مشکل در شناسایی افراد و مکان‌ها
- تغییر در گفتار
- اختلال در عملکرد ذهنی یا هماهنگی حرکتی
- اختلال در هماهنگی بدنی، مانند لغزش یا دست و پا چلفتی بودن
- تشنج
- برجستگی یا کبودی شدید در نواحی غیر از پیشانی، به‌ویژه در نوزادان زیر ۱۲ ماه که با گذر زمان تشدید می‌شود
این علائم می‌توانند نشانه‌های جدی آسیب مغزی باشند و نیاز به ارزیابی فوری پزشکی دارند.
عوامل خطر برای ضربه مغزی
فعالیت‌ها و شرایطی که می‌توانند خطر ابتلا به ضربه مغزی را افزایش دهند، شامل موارد زیر هستند:
- سقوط از ارتفاع‌های زیاد
- شرکت در ورزش‌های پرخطر، به‌ویژه بدون استفاده از تجهیزات ایمنی و نظارت مناسب
- تصادفات با خودرو یا سایر وسایل نقلیه موتوری
- درگیری‌ها یا دعواهای شدید که شامل هل دادن یا برخورد فیزیکی می‌شوند
ضربه مغزی چه مشکلاتی را به وجود می آورد؟
عوارض احتمالی ضربه مغزی شامل موارد زیر است:
- سردرد پس از سانحه: برخی افراد تا چند روز یا حتی هفته‌ها پس از آسیب مغزی دچار سردرد می‌شوند.
- سرگیجه پس از سانحه: برخی افراد ممکن است چند روز، هفته‌ها یا ماه‌ها پس از ضربه مغزی احساس سرگیجه یا چرخش داشته باشند.
- سندرم پس از ضربه مغزی: در حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد افراد، علائمی مانند سردرد، سرگیجه و مشکلات فکری بیش از سه هفته ادامه پیدا می‌کند. اگر این علائم بیش از سه ماه طول بکشد، به آن سندرم پس از ضربه مغزی گفته می‌شود.
- سندرم ضربه دوم: در موارد نادر، تجربه ضربه مغزی دوم قبل از بهبود کامل علائم ضربه اول می‌تواند باعث تورم سریع و معمولاً کشنده مغز شود.
نکته مهم برای ورزشکاران این است که تا زمانی که علائم ضربه مغزی برطرف نشده است، به فعالیت‌های ورزشی بازنگردند.
جلوگیری
برخی نکات مهم برای جلوگیری یا کاهش آسیب به سر شامل موارد زیر است:
- استفاده از تجهیزات محافظ هنگام ورزش و فعالیت‌های تفریحی: اطمینان حاصل کنید که لباس‌ها و تجهیزات ایمنی به‌درستی پوشیده شده و نگهداری می‌شوند و قوانین بازی رعایت می‌شود.
- استفاده از کلاه ایمنی هنگام دوچرخه‌سواری، موتورسواری یا هر فعالیتی که خطر آسیب به سر دارد.
- بستن کمربند ایمنی: استفاده از کمربند ایمنی می‌تواند از صدمات جدی، از جمله آسیب به سر، در تصادفات رانندگی جلوگیری کند.
- ایمن‌سازی خانه: خانه را کاملاً روشن نگه داشته و کف و مسیرهای رفت‌وآمد را از موانع و عوامل لغزش پاک کنید.
- محافظت از کودکان: راه‌پله‌ها را مسدود کنید و از محافظ‌های ایمنی پنجره استفاده کنید تا خطر صدمات سر برای فرزندان کاهش یابد.
- ورزش منظم: انجام فعالیت‌های ورزشی منظم به تقویت عضلات پا و بهبود تعادل کمک می‌کند و احتمال سقوط و آسیب به سر را کاهش می‌دهد.
ضربه مغزی چگونه تشخیص داده می شود؟
هنگامی که به پزشک یا اورژانس مراجعه می‌کنید، روند بررسی معمولاً با پرسش‌هایی درباره چگونگی وقوع آسیب و علائم مشاهده‌شده آغاز می‌شود. سپس پزشک یک معاینه بدنی انجام می‌دهد تا شدت و نوع علائم را ارزیابی کند.
در صورت مشاهده علائم جدی، پزشک ممکن است برای بررسی آسیب‌های مغزی شدید، انجام MRI یا سی‌تی‌اسکن را توصیه کند. همچنین، در مواردی که تشخیص تشنج مدنظر باشد، ممکن است الکتروانسفالوگرام (EEG) انجام شود تا فعالیت امواج مغزی کنترل شود.
برخی پزشکان از آزمون‌های بینایی ویژه برای تشخیص ضربه مغزی استفاده می‌کنند؛ این آزمایش گاهی توسط مربیان معتبر ورزشی نیز به کار می‌رود. هدف این بررسی‌ها، ارزیابی تغییرات بینایی مرتبط با ضربه مغزی است. پزشک به دنبال تغییر اندازه مردمک‌ها، حرکات غیرطبیعی چشم و حساسیت به نور نیز خواهد بود.
چگونه یک ضربه مغزی درمان می شود
درمان ضربه مغزی به شدت و نوع علائم شما بستگی دارد. در برخی موارد، بدون نیاز به جراحی یا درمان خاص، علائم به‌طور خودبه‌خود بهبود می‌یابند.
اگر ضربه مغزی باعث سردرد شود، پزشک ممکن است مسکن‌های ساده مانند استامینوفن (Tylenol) را توصیه کند و معمولاً از داروهای حاوی ایبوپروفن (Advil) خودداری می‌شود. علاوه بر دارو، پزشک معمولاً توصیه می‌کند که:
- به اندازه کافی استراحت کنید
- از ورزش و فعالیت‌های سنگین پرهیز کنید
- به مدت ۲۴ ساعت یا حتی چند ماه از رانندگی با خودرو یا دوچرخه خودداری کنید
همچنین مصرف الکل می‌تواند روند بهبودی را کند کند، بنابراین بهتر است درباره آن با پزشک مشورت کنید.
چه موقع به پزشک مراجعه کنیم
هر فردی که از ناحیه سر آسیب دیده، حتی اگر نیاز فوری به مراقبت اضطراری نداشته باشد، بهتر است توسط پزشک معاینه شود.
در مورد کودکان، اگر پس از ضربه مغزی:
- کودک علائم جدی آسیب به سر نداشته باشد،
- هوشیار باشد،
- به‌طور طبیعی حرکت کند و به شما پاسخ دهد،
معمولاً آسیب خفیف است و نیازی به آزمایش‌های اضافی ندارد. در این شرایط، اگر کودک تمایل به چرت زدن دارد، می‌توان اجازه داد که بخوابد. با این حال، در صورت مشاهده هرگونه علائم نگران‌کننده یا غیرعادی، باید سریعا کودک را نزد پزشک ببرید.
کلام آخر
من دکتر حسن محمدی، متخصص جراحی مغز و اعصاب و ستون فقرات هستم. بیش از ۱۵ سال است که در حوزه‌ی درمان و جراحی بیماری‌های مغزی، نخاعی و ستون فقرات فعالیت می‌کنم و همواره تلاش کرده‌ام با بهره‌گیری از دانش روز، تجربه بالینی و تکنولوژی‌های نوین، بهترین مسیر درمانی را برای بیمارانم فراهم کنم.
در این سال‌ها افتخار داشته‌ام که در کنار تیم توانبخشی بیمارستان رفیده، به‌عنوان عضو اصلی تیم درمان بیماران دچار ضایعات مغزی و نخاعی فعالیت کنم. هر روز در کنار این بیماران، معنای واقعی صبر، امید و اراده را لمس کرده‌ام و همین تجربه‌ها، انگیزه‌ی من را برای ادامه‌ی مسیر دوچندان کرده است.
در حال حاضر ریاست بیمارستان توانبخشی رفیده را بر عهده دارم و در کنار کار درمانی، در دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی و دانشگاه آزاد اسلامی به آموزش دانشجویان می‌پردازم. باور دارم انتقال تجربه و تربیت نسل آینده پزشکان، بخشی جدایی‌ناپذیر از رسالت حرفه‌ای من است.
برای من، پزشکی فقط یک تخصص نیست؛ راهی است برای خدمت، بازگرداندن امید و کمک به بیماران تا بتوانند دوباره زندگی عادی و شایسته‌ای را تجربه کنند.
اگر در مسیر درمان دچار تردید هستید یا به دنبال مشاوره‌ای مطمئن برای بیماری‌های مغز، نخاع یا ستون فقرات می‌گردید، با اطمینان می‌گویم که در این مسیر همراهتان خواهم بود.
