التهاب مغز یا آنسفالیت مغزی چیست؟
التهاب مغز یا ورم مغزی، نوعی عفونت نادر در مغز است که بیشتر در افرادی با سیستم ایمنی ضعیف مانند کودکان، بیماران مبتلا به سرطان یا ایدز رخ می‌دهد. این بیماری که به نام آنسفالیت نیز شناخته می‌شود، هرچند کمیاب است، در موارد شدید می‌تواند تهدیدکننده زندگی باشد.
التهاب مغز دو نوع دارد: نوع اول که ورم مغزی اولیه نامیده می‌شود، زمانی اتفاق می‌افتد که ویروس مستقیماً مغز و نخاع را درگیر می‌کند. نوع دوم، آنسفالیت ثانویه است که به دنبال عفونت در بخش دیگری از بدن ایجاد شده و سپس به مغز منتقل می‌شود.
مغز مانند سایر اعضای بدن ممکن است به دلایل مختلفی مانند ضربه، بیماری یا عوامل دیگر دچار ورم شود، اما ورم مغزی می‌تواند به سرعت به مشکلات جدی و حتی مرگ منجر شود و درمان آن اغلب پیچیده‌تر است. تا انتهای این مقاله از دکتر حسن محمدی، بهترین متخصص جراحی مغز و اعصاب و ستون فقرات در تهران، همراهما باشید.
التهاب مغزی چیست ؟
التهاب مغزی ویروسی ممکن است در طی یا پس از ابتلا به برخی بیماری‌های ویروسی مانند آنفولانزا، تبخال، سرخک، اوریون، سرخجه، هاری، آبله‌مرغان و سایر موارد رخ دهد. یکی از شایع‌ترین و جدی‌ترین انواع انسفالیت، نوع ناشی از ویروس تبخال است که به سرعت پیشرفت کرده و می‌تواند باعث تشنج، اختلالات روانی، کما و حتی مرگ شود. این نوع انسفالیت زمانی رخ می‌دهد که ویروس تبخال به جای حرکت در بدن و ایجاد علائم معمولی مانند تاول‌های پوستی، به مغز حمله می‌کند. البته ابتلا به تبخال به خودی خود ریسک ابتلا به انسفالیت را افزایش نمی‌دهد. تشخیص و درمان سریع این بیماری نقش بسیار مهمی در نجات جان بیمار دارد.
علائم آنسفالیت یا التهاب مغز
التهاب مغزی (آنسفالیت) یکی از عفونت‌های ویروسی نسبتاً رایج است که می‌تواند طیف گسترده‌ای از علائم را ایجاد کند. گاهی این علائم مشابه آنفلوآنزا هستند یا ممکن است اصلاً علامتی بروز نکند. در برخی موارد، شدت علائم بسیار بیشتر بوده و ممکن است جان بیمار را تهدید کند. به همین دلیل، تشخیص و درمان زودهنگام این بیماری از اهمیت زیادی برخوردار است، زیرا پیش‌بینی عوارض ناشی از آنسفالیت کار دشواری است.
علائم شایع در موارد خفیف تا متوسط:
- تب
- احساس ضعف یا خستگی شدید
- درد عضلات یا مفاصل
- کاهش اشتها و بی‌حالی
- سردردهای مکرر
- حالت تهوع و استفراغ
- خشکی گردن
- گیجی و توهم
- تغییرات رفتاری یا شخصیتی
- تشنج
- اختلال در گفتار یا شنوایی
- اختلال در حافظه
- کاهش سطح هوشیاری
- سردرگمی، توهم یا آشفتگی
- بی‌حسی یا فلج در بخش‌هایی از صورت یا بدن
- خواب‌آلودگی یا کاهش سطح هوشیاری
علائم در نوزادان و کودکان خردسال:
- تهوع و استفراغ
- خشکی یا سفتی بدن
- تحریک‌پذیری و حساسیت بیش از حد
- برآمدگی در نواحی نرم جمجمه (فونتانل)
- تغذیه نامناسب یا عدم بیدار شدن برای شیر خوردن
در صورت مشاهده هر یک از این علائم، به‌ویژه در کودکان، مراجعه سریع به پزشک بسیار ضروری است.
انواع آنسفالیت یا التهاب مغز
آنسفالیت اولیه: این نوع التهاب مغز زمانی اتفاق می‌افتد که یک ویروس یا عامل بیماری‌زا مستقیماً وارد مغز شده و آن را آلوده کند. این عفونت می‌تواند در یک ناحیه خاص متمرکز باشد یا به‌صورت گسترده در مغز پخش شود. در برخی موارد، آنسفالیت اولیه نتیجه فعال شدن مجدد ویروسی است که پس از یک بیماری قبلی، به‌صورت خاموش در بدن باقی مانده بود.
آنسفالیت ثانویه: در این نوع، سیستم ایمنی بدن به اشتباه به سلول‌های سالم مغز حمله می‌کند. این اتفاق معمولاً پس از یک عفونت در بخش دیگری از بدن رخ می‌دهد. در واقع، پاسخ اشتباه سیستم ایمنی به عفونت، منجر به التهاب مغز می‌شود. آنسفالیت ثانویه معمولاً ۲ تا ۳ هفته بعد از عفونت اولیه بروز پیدا می‌کند.
علت التهاب مغز چیست ؟
علت دقیق التهاب مغز یا آنسفالیت همیشه مشخص نیست، اما شایع‌ترین عامل آن عفونت ویروسی است. با این حال، در برخی موارد، عفونت‌های باکتریایی، قارچی، انگلی یا حتی واکنش‌های التهابی غیرعفونی نیز می‌توانند باعث بروز آنسفالیت شوند. گاهی هم بیماری‌هایی مانند سرطان یا تماس با برخی داروها و سموم ممکن است در ایجاد این بیماری نقش داشته باشند.
از علل رایج التهاب مغز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ویروس هرپس سیمپلکس (HSV):
- نوع 1 این ویروس معمولاً با تاول‌های تب‌دار اطراف دهان همراه است و اگر به مغز برسد، می‌تواند باعث آسیب مغزی شدید یا حتی مرگ شود.
- نوع 2 آن عمدتاً در ناحیه تناسلی فعالیت دارد و می‌تواند باعث آنسفالیت شود.
- ویروس‌های تبخالی:
ویروس‌هایی مانند اپشتین-بار (عامل مونونوکلئوز عفونی) و واریسلا زوستر (عامل آبله‌مرغان و زونا) از جمله ویروس‌هایی هستند که می‌توانند مغز را تحت تأثیر قرار دهند. - انتروویروس‌ها:
ویروس‌هایی مانند پولیو ویروس و کاکساکی ویروس می‌توانند باعث بروز علائمی شبیه آنفلوآنزا، التهاب چشم و درد شکم شوند. - ویروس‌های منتقله از پشه و کنه:
این ویروس‌ها عامل بیماری‌هایی مانند آنسفالیت لاکروس، سنت لوئیس، نیل غربی (West Nile)، آنسفالیت اسبی غربی و شرقی هستند. علائم این بیماری‌ها معمولاً چند روز تا چند هفته پس از گزش پشه یا کنه ظاهر می‌شوند.
ویروس Powassan نیز توسط کنه منتقل شده و معمولاً یک هفته پس از گزش باعث بروز علائم می‌شود. - ویروس هاری:
این ویروس عمدتاً از طریق گاز گرفتن حیوان آلوده به انسان منتقل می‌شود و اگر به مغز برسد، می‌تواند بسیار خطرناک و کشنده باشد. - عفونت‌های دوران کودکی:
بیماری‌هایی مانند سرخک، اوریون و سرخجه می‌توانند در مواردی نادر منجر به آنسفالیت ثانویه شوند، به‌ویژه اگر واکنش سیستم ایمنی بدن به‌درستی کنترل نشود.
عواملی که ریسک ابتلا به التهاب مغزی یا آنسفالیت را افزایش می دهند؟
ضعف سیستم ایمنی: کسانی که سیستم ایمنی ضعیف دارند یا داروهای تضعیف‌کننده مصرف می‌کنند، بیشتر در خطر هستند.
سن: کودکان خردسال و سالمندان بیشتر در معرض آنسفالیت ویروسی‌اند.
محل زندگی: ویروس‌های منتقل‌شده توسط پشه و کنه در مناطق خاص جغرافیایی رایج‌اند.
فصل: بیماری‌های ناشی از پشه و کنه معمولاً در تابستان بیشتر رخ می‌دهد.
عدم واکسیناسیون در برابر:
- سرخک
- اوریون
- آبله‌مرغان
- فلج اطفال
ابتلا به: - ایدز
- سرطان
- مصرف داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی پس از پیوند عضو
عوارض التهاب مغزی
افرادی که به آنسفالیت خفیف مبتلا هستند، ممکن است ظرف چند هفته بدون مشکل بهبود یابند. اما التهاب ایجاد شده می‌تواند به مغز آسیب زده و باعث مرگ یا کما شود.
عوامل مؤثر:
- سن
- عامل عفونت
- شدت بیماری اولیه
- فاصله بین شروع بیماری و درمان
در موارد شدید آنسفالیت، عوارض ممکن است ماه‌ها طول کشیده یا دائمی شوند، مانند:
- فلج
- خستگی مزمن
- تغییرات خلقی
- اختلال حافظه
- مشکلات گفتاری
- اختلالات شنوایی یا بینایی
- ضعف یا ناهماهنگی عضلانی
تشخیص التهاب مغز
پزشک با معاینه کامل و بررسی سابقه پزشکی روند تشخیص را آغاز می‌کند. تشخیص التهاب مغز معمولاً پس از آزمایش مایع نخاعی، ثبت امواج الکتریکی مغز (الکتروآنسفالوگرام) و افزایش سطح پادتن‌های ضد ویروس انجام می‌شود. همچنین، آزمایش‌های تصویربرداری مانند CT اسکن یا MRI برای تشخیص التهاب، خونریزی یا سایر ناهنجاری‌های مغزی به کار می‌روند. آزمایش‌های تشخیصی شامل موارد زیر است:
- تصویربرداری: CT اسکن یا MRI برای نشان دادن التهاب یا تورم مغز استفاده می‌شود.
- پانکسیون نخاعی (Lumbar puncture): پزشک با وارد کردن سوزن در پایین کمر، نمونه‌ای از مایع مغزی نخاعی را می‌گیرد که تغییرات آن می‌تواند التهاب یا عفونت مغز را نشان دهد.
- بیوپسی مغزی: نمونه کوچکی از بافت مغز برای بررسی‌های بیشتر برداشته می‌شود و در صورت بروز علائم شدید انجام می‌گیرد.
- الکتروانسفالوگرام (EEG): الکترودهایی به پوست سر وصل می‌شوند تا فعالیت الکتریکی مغز ثبت شود.
- سایر آزمایش‌ها: آزمایش خون، نمونه ادرار و نمونه‌برداری از پشت گلو برای تشخیص ویروس‌ها یا عوامل عفونی دیگر انجام می‌شود.
درمان التهاب مغزی به چه صورت است ؟
روش درمان به سن، وضعیت بیمار و نوع و علت بیماری بستگی دارد. در موارد خفیف انسفالیت، سیستم ایمنی معمولاً قادر به مقابله است و با استراحت، مصرف مایعات کافی و تغذیه سالم، بهبودی حاصل می‌شود. شدت بیماری تعیین‌کننده روند بهبود است و در موارد شدید احتمال بروز عوارض مغزی و مرگ افزایش می‌یابد.
اگر انسفالیت به دلیل عفونت باکتریایی باشد، درمان با آنتی‌بیوتیک امکان‌پذیر است. نوزادان و سالمندان در معرض خطر بیشتری برای آسیب‌های دائمی مغزی قرار دارند. در صورت مشاهده علائم، حتماً به پزشک مراجعه و درمان را زیر نظر متخصص مغز و اعصاب دنبال کنید.
درمان آنسفالیت خفیف
- استراحت کافی
- مصرف مایعات به مقدار لازم
- استفاده از داروهای ضدالتهابی مانند استامینوفن، ایبوپروفن و ناپروکسن سدیم برای کاهش سردرد و تب
مصرف داروهای ضد ویروسی
التهاب مغز که به‌دنبال برخی ویروس‌ها ایجاد می‌شود، نیازمند درمان ضدویروسی است. ویروس‌های منتقل‌شده توسط حشرات معمولاً به این درمان پاسخ نمی‌دهند، اما پزشکان اغلب آسیکلوویر را تجویز می‌کنند. آسیکلوویر (Acyclovir) توانایی مقابله با ویروس HSV را دارد. در صورت عدم تأثیر، ممکن است عوارض جدی برای فرد به همراه داشته باشد. داروهای ضدویروسی معمولاً عوارض جانبی خاصی ندارند، اما در موارد نادر ممکن است باعث مشکلات کلیوی شوند.
چگونه می توانیم از التهاب یا آنسفالیت مغزی جلوگیری کنیم؟
- رعایت بهداشت فردی: دستان خود را مرتب بشویید، به‌ویژه بعد از استفاده از توالت و قبل از غذا خوردن. به فرزندان خود آموزش دهید که بهداشت را رعایت کنند و از به اشتراک گذاشتن وسایل در خانه و مدرسه خودداری نمایند.
- عدم اشتراک‌گذاری ظروف غذا: کارد، چنگال و نوشیدنی‌ها را با دیگران شریک نشوید.
- واکسیناسیون: واکسیناسیون خود و فرزندان را پیگیری کنید و پیش از سفر با پزشک درباره واکسن‌های لازم برای مناطق مختلف مشورت نمایید.
- محافظت در برابر پشه و کنه: با انتخاب لباس مناسب، استفاده از حشره‌کش‌ها و روش‌های دیگر از خود محافظت کنید.
کلام آخر
من دکتر حسن محمدی، متخصص جراحی مغز و اعصاب و ستون فقرات هستم. بیش از ۱۵ سال است که در حوزه‌ی درمان و جراحی بیماری‌های مغزی، نخاعی و ستون فقرات فعالیت می‌کنم و همواره تلاش کرده‌ام با بهره‌گیری از دانش روز، تجربه بالینی و تکنولوژی‌های نوین، بهترین مسیر درمانی را برای بیمارانم فراهم کنم.
در این سال‌ها افتخار داشته‌ام که در کنار تیم توانبخشی بیمارستان رفیده، به‌عنوان عضو اصلی تیم درمان بیماران دچار ضایعات مغزی و نخاعی فعالیت کنم. هر روز در کنار این بیماران، معنای واقعی صبر، امید و اراده را لمس کرده‌ام و همین تجربه‌ها، انگیزه‌ی من را برای ادامه‌ی مسیر دوچندان کرده است.
در حال حاضر ریاست بیمارستان توانبخشی رفیده را بر عهده دارم و در کنار کار درمانی، در دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی و دانشگاه آزاد اسلامی به آموزش دانشجویان می‌پردازم. باور دارم انتقال تجربه و تربیت نسل آینده پزشکان، بخشی جدایی‌ناپذیر از رسالت حرفه‌ای من است.
برای من، پزشکی فقط یک تخصص نیست؛ راهی است برای خدمت، بازگرداندن امید و کمک به بیماران تا بتوانند دوباره زندگی عادی و شایسته‌ای را تجربه کنند.
اگر در مسیر درمان دچار تردید هستید یا به دنبال مشاوره‌ای مطمئن برای بیماری‌های مغز، نخاع یا ستون فقرات می‌گردید، با اطمینان می‌گویم که در این مسیر همراهتان خواهم بود.
