آنوریسم مغزی چیست؟
آنوریسم مغزی یا کلاف عروقی مغز به شکل برآمدگی بادکنکی در دیواره یکی از شریانهای مغز ایجاد میشود. این برآمدگی ممکن است رشد کند و با وارد آوردن فشار به بافتهای اطراف، در نهایت پاره شود. پارگی یا نشت خون از آنوریسم میتواند عوارض مختلفی مانند سردرد شدید، سکته مغزی و حتی مرگ را به دنبال داشته باشد.
اغلب آنوریسمها به صورت اتفاقی و هنگام انجام تصویربرداری برای مسائل دیگر کشف میشوند. میزان و نوع خطرات ناشی از پارگی آنوریسم به محل و اندازه آن بستگی دارد. روشهای درمانی شامل مراقبتهای پزشکی منظم، جراحیهای کم تهاجمی، کلیپینگ (بستن آنوریسم با قرار دادن کلیپس در گردن آن)، کوییلینگ، یا عمل بایپس میباشند.
تا انتهای این مقاله از دکتر حسن محمدی، بهترین متخصص جراحی مغز و اعصاب و ستون فقرات در تهران،همراه ما باشید.
آنوریسم مغزی چیست؟
آنوریسم مغزی که به آنوریسم داخل جمجمه نیز معروف است، به شکل برآمدگی یا بادکردگی در یکی از رگهای خونی مغز ظاهر میشود. اغلب این آنوریسمها شبیه توتی هستند که به یک ساقه متصل شدهاند. متخصصان معتقدند که آنوریسمها به دلیل فشار جریان خون بر نقاط ضعیف دیواره رگها شکل گرفته و رشد میکنند، که این امر باعث بزرگتر شدن آنوریسم میشود. در صورت نشت یا پارگی آنوریسم، خونریزی داخل مغز اتفاق میافتد که به آن سکته هموراژیک گفته میشود.
آنوریسم مغزی نسبتاً شایع است، اما بیشتر آنها کوچک و کمخطر هستند و معمولاً باعث بروز علائم یا مشکلات جدی نمیشوند. در واقع، اغلب آنوریسمها به طور تصادفی و هنگام انجام آزمایشها یا تصویربرداریهای مربوط به بیماریهای دیگر کشف میشوند.
انواع آنوریسم مغزی
آنوریسمهای مغزی بر اساس نوع و محل شکلگیریشان طبقهبندی میشوند، و این دستهبندیها نشاندهنده پیچیدگی بالای این عارضه هستند. به دلیل تفاوتهایی که در ساختار و رفتار انواع آنوریسمها وجود دارد، تشخیص دقیق نوع آنوریسم برای انتخاب روش درمانی مناسب و جلوگیری از عوارض جدی ضروری است. آشنایی با این تفاوتها، نقش مهمی در تصمیمگیریهای پزشکی و مراقبت از بیماران دارد. انواع رایج آنوریسمهای مغزی عبارتاند از:
- آنوریسم ساکولار (کیسهای): رایجترین نوع آنوریسم که به شکل یک برآمدگی کوچک و گرد (مشابه توت) از دیواره شریان خارج میشود.
- آنوریسم فوزیفورم (دوکمانند): نوعی نادر از آنوریسم که باعث گشاد شدن یکنواخت و گسترده کل قطر شریان میشود.
- آنوریسم دیسکتینگ (تشریحی): در این نوع، پارگی در لایه داخلی دیواره شریان باعث ورود خون به لایههای میانی و خارجی میشود که میتواند منجر به انسداد جریان خون یا تورم شریان شود.
چه کارهایی باعث ایجاد آنوریسم مغز میشود؟
برخی فعالیتها و شرایط میتوانند در ایجاد یا تشدید آنوریسم مغزی نقش داشته باشند. این عوامل ممکن است فشار ناگهانی بر رگهای خونی وارد کرده یا به مرور زمان موجب ضعف در دیواره آنها شوند. از جمله این عوامل میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- فعالیتهای فیزیکی سنگین یا ورزشهای شدید
- عصبانیت یا هیجانات ناگهانی
- حملات پانیک یا وحشتزدگی
- فعالیت جنسی
- زور زدن در زمان اجابت مزاج
- مصرف نوشیدنیهای تحریککننده مانند نوشابه یا قهوه
برخی آنوریسمها در طول زندگی فرد بهمرور شکل میگیرند، در حالیکه برخی دیگر زمینه ژنتیکی دارند یا بهدنبال آسیبهای مغزی ایجاد میشوند.
از جمله بیماریهای ارثی که خطر بروز آنوریسم را افزایش میدهند، بیماری کلیوی پلیکیستیک اتوزومال غالب (ADPKD) است. این بیماری علاوه بر تأثیر بر عملکرد کلیه، باعث تشکیل کیستهایی در مغز میشود که میتوانند فشار خون را بالا برده و دیواره رگهای مغزی را تضعیف کنند.
سندرم مارفان نیز از دیگر بیماریهای ژنتیکی مؤثر در بروز آنوریسم است. این سندرم با تأثیر بر بافتهای همبند، استحکام شریانها را کاهش داده و زمینه را برای شکلگیری آنوریسم فراهم میکند.
همچنین، آسیبهای مغزی ناشی از ضربه (ترومای سر) میتوانند منجر به پارگی دیواره شریانی و ایجاد آنوریسم دیسکتینگ شوند. در مواردی، عفونتهای شدید که به دیواره شریان آسیب میزنند نیز عامل شکلگیری آنوریسم خواهند بود.
در نهایت، دو عامل بسیار مهم و رایج در افزایش خطر آنوریسم مغزی عبارتاند از:
- مصرف سیگار و سایر محصولات دخانی
- فشار خون بالا و کنترلنشده
چه افرادی در معرض آنوریسم مغزی قرار دارند؟
آنوریسم مغزی میتواند در هر سنی رخ دهد، اما برخی عوامل خطر میتوانند احتمال ابتلا به آن را افزایش دهند. افرادی که سابقه خانوادگی این بیماری را دارند، میانسالان، و کسانی که از بیماریهای خاص یا ضعف مادرزادی در دیواره رگها رنج میبرند، در معرض خطر بیشتری هستند. سبک زندگی ناسالم مانند سیگار کشیدن، مصرف الکل، فشار خون بالا، مصرف مواد مخدر و چاقی نیز میتوانند این ریسک را افزایش دهند.
همچنین، افراد مبتلا به ناهنجاریهای عروقی مانند مالفورماسیون شریانیوریدی (AVM) بیشتر در معرض خطر پارگی آنوریسم هستند. بهطور کلی، خصوصیات زیر با افزایش احتمال بروز آنوریسم مغزی مرتبطاند:
عوامل خطر اصلی:
- ابتلا به آترواسکلروز (تصلب شرایین)
- جنسیت زن: احتمال بروز آنوریسم در زنان بیشتر است، بهویژه پس از یائسگی بهدلیل کاهش سطح استروژن
- سابقه خانوادگی آنوریسم یا سایر بیماریهای عروقی مغز
- افزایش سن
عوامل دیگر:
- سوء مصرف مواد مخدر، بهخصوص کوکائین
- مصرف بیشازحد الکل
- بیماریهای مادرزادی مؤثر بر ساختار دیواره شریانها، مانند سندرم اهلرز-دانلوس (Ehlers-Danlos Syndrome)
- ضربه یا آسیب مغزی
- ناهنجاریهای مادرزادی عروق مغزی
- تنگی مادرزادی آئورت (Coarctation of the Aorta)
شناخت این عوامل و مدیریت آنها میتواند نقش مهمی در پیشگیری از آنوریسم مغزی یا کاهش خطرات ناشی از آن داشته باشد.
علت بروز آنوریسم مغزی چیست؟
آنوریسم مغزی (برآمدگی عروقی در مغز) میتواند به دلایل گوناگونی ایجاد شود که برخی از آنها شایع و برخی دیگر نادر هستند. عوامل اصلی مؤثر در بروز این عارضه عبارتاند از:
- فشار خون بالا (هیپرتانسیون)، که موجب افزایش تنش در دیواره رگها میشود
- تصلب شرایین (آترواسکلروز)، که باعث سفت و تنگ شدن شریانها میگردد
- آسیب یا ضربه به سر (تروما)
- عوامل ژنتیکی و سابقه خانوادگی
- اختلال در جریان خون در نقاط اتصال شریانها (مانند محلهای انشعاب عروقی)
برخی از دلایل نادر نیز میتوانند در شکلگیری آنوریسم نقش داشته باشند. برای مثال، آنوریسمهای میکوتیک ناشی از عفونت در دیواره شریانها هستند. همچنین، تومورها یا ضربات شدید به مغز ممکن است باعث بروز این عارضه شوند. مصرف مواد مخدر، بهویژه کوکائین، نیز میتواند باعث التهاب، تضعیف دیواره رگها و در نتیجه ایجاد آنوریسم شود.
شناخت دقیق علت زمینهای آنوریسم برای انتخاب روش درمانی مناسب و جلوگیری از عوارض جدی آن بسیار ضروری است.
ریسک فاکتورهای ارثی دخیل در آنوریسم مغزی
اختلالات ارثی بافت همبند، مانند سندرم اهلرز-دانلوس، میتوانند با تأثیر بر استحکام و ساختار دیواره رگهای خونی، موجب تضعیف عروق و افزایش احتمال بروز آنوریسم مغزی شوند. در این شرایط، بافت پیوندی که نقش کلیدی در حفظ انعطافپذیری و پایداری رگها دارد، بهدرستی عمل نمیکند و همین امر باعث شکنندگی بیشتر شریانها و آسیبپذیری آنها در برابر فشار خون میشود. این اختلالات ژنتیکی از جمله عوامل زمینهای مهم در ایجاد ناهنجاریهای عروقی محسوب میشوند.
بیماری کلیه پلی کیستیک
در این بیماری ارثی، کیستهای متعدد در کلیهها دیده میشود و فرد دچار فشار خون بالا، نارسایی کلیه و افزایش خطر آنوریسم مغزی میگردد.
آئورت نازک و باریک (کوآرکتاسیون آئورت)
آئورت که مسئول خونرسانی به بافتهاست، نازک شده و دچار اختلال گردیده است.
آنوریسمهای مغزی چه علائمی دارند؟
آنوریسمهای کوچک در مغز ممکن است بدون هیچ علامتی باقی بمانند و بسیاری از افراد از وجود آنها بیخبرند. اما آنوریسمهای بزرگتر میتوانند باعث فشار روی بافتهای مغزی شده و علائمی مانند موارد زیر را به همراه داشته باشند:
- سردرد
- اختلال در تعادل
- مشکل در صحبت کردن
- درد در ناحیه بالای چشم یا پشت آن
- مشکلاتی مثل دوبینی یا کاهش دید
- بیحسی یا ضعف در یک طرف صورت
- علائم ناشی از تشکیل کیسه یا حباب در مغز
علائم آنوریسم پاره شده
وقتی آنوریسم مغزی پاره میشود، ممکن است سردرد ناگهانی و بسیار شدیدی رخ دهد که افراد آن را شدیدترین درد عمرشان توصیف میکنند. همچنین، در صورت خونریزی آنوریسم مغزی، ممکن است علائم زیر ظاهر شوند:
- گیجی یا از دست دادن هوشیاری
- تشنج
- تاری دید یا دوبینی
- درد یا سفتی که به ناحیه گردن انتشار مییابد
- تهوع و استفراغ
- ضعف ناگهانی در یک طرف بدن
اگر شما یا یکی از نزدیکانتان این علائم را تجربه کردید، فوراً به پزشک مراجعه کنید.
نشت آنوریسم
Sentinel: در بسیاری از موارد، آنوریسم ممکن است خونریزی جزئی داشته باشد که به آن خونریزی پیشقراول گفته میشود و باعث سردرد ناگهانی، شدید و وحشتناک میگردد.
خونریزی از آنوریسم پارهنشده: آنوریسمهای پارهنشده، بهویژه اگر کوچک باشند، معمولاً بدون علامت هستند. اما آنوریسمهای بزرگ حتی بدون پارگی میتوانند به اعصاب و بافتهای اطراف مغز فشار وارد کرده و علائمی مانند:
- درد پشت کاسه چشم (معمولاً در یک چشم)
- گشاد شدن مردمک
- اختلالات بینایی (دوبینی یا تاری دید)
- بیحسی در یک طرف صورت را ایجاد کنند.
سردرد ناشی از آنوریسم مغزی چگونه است؟
سردرد ناشی از نشت آنوریسم بسیار شدید است. خون نشت کرده باعث تحریک شدید مغز و غشاهای اطراف آن شده و درد فراوانی ایجاد میکند. زمانی که بیماران این درد را به عنوان بدترین سردرد عمرشان توصیف میکنند، پزشک باید احتمال دهد که آنوریسم مغزی ممکن است عامل این درد باشد. این نوع سردرد معمولاً با علائمی مانند تهوع، استفراغ و مشکلات بینایی همراه است. با این حال، برای تشخیص قطعی آنوریسم، علاوه بر شدت سردرد، باید عوامل خطرزا و نشانههای مرتبط با نشت آنوریسم نیز بررسی شوند.
عوارض آنوریسم مغزی
وقتی آنوریسم مغزی پاره میشود، خونریزی در عرض چند ثانیه رخ داده و خون وارد فضای بین بافت مغز و پرده آراکنویید میشود که میتواند باعث کاهش هوشیاری و حتی مرگ شود.
در شرایط طبیعی، فشار داخل مغز بسیار کمتر از فشار شریانی است، اما با پارگی آنوریسم، فشار مغز افزایش یافته و ممکن است به کاهش هوشیاری و مرگ منجر گردد.
عوارض ناشی از پارگی آنوریسم عبارتاند از:
خونریزی مجدد
آنوریسمی که یکبار پاره شده، ممکن است دوباره پاره شود و این بار آسیب (Re-Bleeding) بیشتری به مغز وارد کند. در اغلب موارد، اقدامات درمانی اولیه برای جلوگیری از این عارضه بسیار حیاتی است و با استفاده از جراحی میکروسکوپی یا آنژیوگرافی میتوان تا حد زیادی از بروز آن پیشگیری کرد. تیم جراحی دکتر حسن محمدی با تجربه فراوان در درمان بیماران، توانستهاند با انجام جراحی میکروسکوپی، از بروز این عارضه جلوگیری کرده و عملهای خود را بسیار موفق و حیاتی ارائه دهند.
وازواسپاسم
پس از پاره شدن آنوریسم، عروق خونی مغز به طور موقت دچار اسپاسم و تنگی میشوند. این وضعیت باعث کاهش خونرسانی به مغز (آسیب ایسکمیک) شده و میتواند به سلولهای مغزی آسیب برساند. با انجام درمانهای مناسب و اقدامات پیشگیرانه، میتوان تا حد زیادی از این عارضه جلوگیری کرد و عوارض ناشی از آن را کاهش داد.
هیدروسفالی (افزایش مایع مغزی-نخاعی و فشار جمجمه)
در بسیاری از موارد، گردش خون مغزی دچار اختلال میشود که این موضوع باعث آسیب و اختلال در تولید و جریان مایع مغزی-نخاعی میگردد. این مشکل میتواند منجر به تولید بیش از حد مایع شده و در نتیجه هیدروسفالی ایجاد کند. هیدروسفالی، که ناشی از تجمع مایع مغزی-نخاعی (CSF) یا کاهش جذب آن است، ممکن است به صورت زودرس یا دیررس ظاهر شود. در صورت بروز علائم هیدروسفالی، میتوان با انجام درمانهایی مانند نصب شانت مغزی موقت یا دائمی، آن را کنترل کرد.
هایپوناترمی: خونریزی سابآراکنوئید پس از پارگی آنوریسم ممکن است تعادل سدیم خون را به هم بزند. اصلاح مناسب آب و الکترولیتها در این بیماران ضروری است، بنابراین انتخاب یک جراح ماهر و با تجربه از اهمیت بالایی برخوردار است.
آنوریسم مغزی چگونه تشخیص داده میشود؟
تشخیص آنوریسم مغزی زمانی شروع میشود که پزشک به وجود این بیماری در بیمار شک کند. معمولاً سابقه سردرد، آغاز ناگهانی سردرد همراه با خشکی گردن و وضعیت نامطلوب بیمار در معاینه، پزشک را به انجام سیتیاسکن سر (توموگرافی کامپیوتری) هدایت میکند. اگر سیتیاسکن ظرف ۷۲ ساعت از شروع سردرد انجام شود، بین ۹۳ تا ۱۰۰ درصد آنوریسمها قابل تشخیص هستند. در مواردی که سیتیاسکن قادر به تشخیص نیست، پزشک با نمونهگیری از مایع مغزی-نخاعی (LP یا اسپینال تپ) وجود خون در این مایع که در فضای زیر عنکبوتیه جریان دارد را بررسی میکند. برخی مراکز پزشکی به جای نمونهگیری، از سیتی آنژیوگرافی استفاده میکنند.
اگر سیتیاسکن یا نمونهگیری وجود خون را تایید کنند، برای تعیین محل دقیق آنوریسم، آنژیوگرافی انجام میشود و درمان بر اساس نتایج آن برنامهریزی میگردد. در آنژیوگرافی، کاتتری وارد شریانهای مغزی شده و با تزریق ماده رنگی، تصاویر دقیق از شریانها گرفته میشود که محل و وجود آنوریسم را مشخص میکند. همچنین، سیتی آنژیوگرافی یا امآر آنژیوگرافی نیز بدون نیاز به ورود کاتتر به مغز قابل انجام است. انتخاب نوع آنژیوگرافی مناسب بستگی به شرایط بیمار و نظر پزشک دارد و در این زمینه اختلاف نظرهایی وجود دارد.
همچنین باید در نظر داشت که علائم مشابه آنوریسم مغزی میتواند ناشی از سایر بیماریها مانند میگرن، تومورها یا سکته مغزی نیز باشد، بنابراین بررسی کامل برای تشخیص دقیق ضروری است.
آنوریسم مغزی چگونه درمان میشود؟
درمان آنوریسم مغزی بستگی به این دارد که آیا خطر پاره شدن آن وجود دارد یا خیر. احتمال پارگی آنوریسم به محل قرارگیری و اندازه آن مرتبط است و همچنین عوامل دیگری مانند سن، وضعیت کلی سلامت و سابقه خانوادگی فرد نیز در این تصمیمگیری نقش دارند. در ادامه روشهای مختلف درمانی را بررسی خواهیم کرد.
دارو درمانی
معمولاً درمان دارویی تنها گزینه موجود برای آنوریسمهای پاره نشده است. در این روش، تمرکز بر اصلاح سبک زندگی مانند ترک سیگار و کنترل فشار خون است، زیرا این دو عامل اصلی شناختهشدهای هستند که تأثیر زیادی در شکلگیری، رشد و پاره شدن آنوریسم دارند. برای بیمارانی که دچار فشار خون بالا هستند، پزشک معمولاً درمان را با تجویز داروهای کاهشدهنده فشار خون، اصلاح رژیم غذایی و برنامه ورزشی آغاز میکند.
جراحی کلیپینگ یا جراحی بستن شریان surgical clipping
امروزه کلیپسهای آنوریسم در انواع و اندازههای متنوعی تولید میشوند. جراحی کلیپینگ روشی تهاجمی و فنی پیچیده است که طی آن آنوریسم از طریق کرانیوتومی حذف میشود. کرانیوتومی عملی است که در آن با ایجاد برشی در جمجمه، دسترسی به مغز و رگهای خونی ممکن میشود. در این فرآیند، پس از شناسایی آنوریسم، جراح با دقت آن را از بافتهای اطراف جدا کرده و سپس یک کلیپس فلزی کوچک، معمولاً از جنس تیتانیوم، را در پایه (گردن) آنوریسم قرار میدهد.
کویلینگ (کلاف پیچی) اندوواسکولار– endovascular coiling
یک متخصص نورولوژی مداخلهای میتواند همانند آنژیوگرام تشخیصی، یک لوله باریک را وارد شریانها کرده و با استفاده از سیمهایی از جنس پلاتین یا لاتکس، داخل آنوریسم را پر کند. این روش از ورود خون بیشتر به آنوریسم جلوگیری کرده و مشکل را رفع میکند. کویلینگ اندوواسکولار بهعنوان گزینهای مطلوب برای درمان آنوریسمها شناخته میشود، زیرا نیازی به شکافتن جمجمه ندارد و معمولاً در زمان کوتاهتری انجام میشود که به معنای مصرف کمتر داروی بیهوشی برای بیمار است. با این حال، بین روشهای کلیپینگ و کویلینگ تفاوتهای مهمی وجود دارد، از جمله نوع بستهشدن آنوریسم. همچنین هنوز مشخص نیست که دوام نتایج کویلینگ در بلندمدت چقدر است و این روش برای همه انواع آنوریسمها مناسب نیست.
چه راههایی برای مدیریت آنوریسم وجود دارد؟
برای کنترل آنوریسم، اصلاح سبک زندگی نقش مهمی ایفا میکند. سایر روشهای مدیریت آنوریسم شامل موارد زیر است:
- خودداری از مصرف دخانیات
- افزودن میوهها، سبزیجات، حبوبات کامل، گوشت کمچرب و محصولات لبنی کمچرب به رژیم غذایی
- انجام ورزشهای منظم و ملایم (اجتناب از فعالیتهای شدید)
- کنترل فشار خون و سطح کلسترول بالا
نکات و مراقبتهای آنوریسم مغزی چیست؟
به علائم و عوامل خطر هشداردهنده دقت کنید و در صورت بروز هرگونه نشانه مشکوک فوراً به پزشک مراجعه نمایید.
در ارزیابی آنوریسم و شناسایی علائم نشت یا خونریزی، باید دقت کافی به خرج داد.
اگر فرد مبتلا به پارگی آنوریسم به سرعت و به صورت اورژانسی درمان شود، احتمال بهبودی و بقا به طور قابل توجهی افزایش مییابد.
دوره نقاهت پس از جراحی آنوریسم معمولاً نسبتاً کوتاه است، اما بسته به میزان آسیب وارده به بیمار، روند بهبودی ممکن است از چند هفته تا چند ماه طول بکشد. همچنین این احتمال وجود دارد که برخی بیماران به طور کامل بهبود نیابند.
آنوریسم پاره شده بسیار خطرناک است و نیازمند مراقبت فوری پزشکی میباشد.
نشت یا پارگی آنوریسم یک وضعیت اورژانسی است که به مراقبتهای ویژه و فوری نیاز دارد.
کلام آخر
من دکتر حسن محمدی، متخصص جراحی مغز و اعصاب و ستون فقرات هستم. بیش از ۱۵ سال است که در حوزهی درمان و جراحی بیماریهای مغزی، نخاعی و ستون فقرات فعالیت میکنم و همواره تلاش کردهام با بهرهگیری از دانش روز، تجربه بالینی و تکنولوژیهای نوین، بهترین مسیر درمانی را برای بیمارانم فراهم کنم.
در این سالها افتخار داشتهام که در کنار تیم توانبخشی بیمارستان رفیده، بهعنوان عضو اصلی تیم درمان بیماران دچار ضایعات مغزی و نخاعی فعالیت کنم. هر روز در کنار این بیماران، معنای واقعی صبر، امید و اراده را لمس کردهام و همین تجربهها، انگیزهی من را برای ادامهی مسیر دوچندان کرده است.
در حال حاضر ریاست بیمارستان توانبخشی رفیده را بر عهده دارم و در کنار کار درمانی، در دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی و دانشگاه آزاد اسلامی به آموزش دانشجویان میپردازم. باور دارم انتقال تجربه و تربیت نسل آینده پزشکان، بخشی جداییناپذیر از رسالت حرفهای من است.
برای من، پزشکی فقط یک تخصص نیست؛ راهی است برای خدمت، بازگرداندن امید و کمک به بیماران تا بتوانند دوباره زندگی عادی و شایستهای را تجربه کنند.
اگر در مسیر درمان دچار تردید هستید یا به دنبال مشاورهای مطمئن برای بیماریهای مغز، نخاع یا ستون فقرات میگردید، با اطمینان میگویم که در این مسیر همراهتان خواهم بود.