تشنج چیست: علائم و درمان
تشنج، که به آن حمله غش یا حمله تشنجی نیز گفته می‌شود، به انقباضات غیرارادی گروه زیادی از عضلات بدن اطلاق می‌شود و معمولاً ناشی از اختلال در فعالیت الکتریکی مغز است. در برخی موارد، تشنج می‌تواند موجب کاهش سطح هوشیاری شود.
حتی تشنج‌های خفیف نیز ممکن است نشان‌دهنده وجود مشکل جدی در بدن باشند، بنابراین تشخیص آن‌ها اهمیت بالایی دارد. این اختلال می‌تواند با علائم شدید و قابل توجه همراه باشد یا هیچ علامتی نداشته باشد. معمولاً تشنج‌های شدید با لرزش شدید و از دست رفتن کنترل بدن همراه هستند.
تشنج در همه سنین و نژادها رخ می‌دهد، اما میزان بروز آن در بیماران مبتلا به MPS بیشتر است. شدت، دفعات و علائم تشنج در افراد مختلف متفاوت است و می‌تواند ناشی از عواملی مانند عفونت، ضربه به سر، تومور مغزی یا مسمومیت باشد. در بیماران مبتلا به MPS، تشنج منشأ عصبی دارد و اغلب یکی از عوارض MPS شدید به شمار می‌رود. تقریباً نیمی از بیماران مبتلا به MPS در مراحل پایانی بیماری دچار تشنج می‌شوند.
تشنج یک اختلال شایع است و یکی از دلایل مهم مراجعه به اورژانس‌ها محسوب می‌شود. در این مقاله از دکتر حسن محمدی، بهترین متخصص جراحی مغز و اعصاب و ستون فقرات در تهران، اطلاعات مفیدی درباره این وضعیت ارائه خواهد شد.
علائم تشنج
علائمی که ممکن است در فرد دچار تشنج ظاهر شوند شامل سردرد، احساس ناگهانی ترس یا اضطراب، ناراحتی در معده، گیجی، تاری دید و حس خارج شدن از بدن یا تجربه برون‌فکنی هستند.
لرزش بازوها و پاها به حدی که فرد چیزی را رها کند، عدم تشخیص زمان یا مکان، خیرگی یا چرخش چشم‌ها به یک سمت و احتمال دفع ناخواسته ادرار از دیگر نشانه‌هاست. برخی علائم دیگر عبارت‌اند از:
- حرکات سریع و تند دست و پا که باعث از دست دادن تعادل می‌شود
- ناتوانی موقت در پاسخ به صدا یا صحبت
- احساس ناگهانی ترس یا اضطراب
- انقباضات ناگهانی عضلات
- از دست دادن هوشیاری
- تکان دادن سریع سر
- احساس سنگینی در معده
- تغییرات بینایی
- پلک زدن سریع
- بیهوشی کوتاه مدت
- سرگیجه
- سردرد
علائم شایع تشنج
- از دست دادن کنترل مثانه یا روده
- از دست دادن هوشیاری یا آگاهی
- حرکات غیرقابل کنترل دست‌ها و پاها
- اسپاسم عضلانی غیرقابل کنترل
- احساس طعم غیرمعمول در دهان
- حرکت ناگهانی و سریع چشم‌ها
- خیره شدن به یک نقطه
- تغییرات ناگهانی در خلق و خو
- سردرگمی موقت
- فشار در ناحیه فک
- گاز گرفتن زبان
- حس ترس یا اضطراب
- کف کردن دهان
- افتادن یا سقوط ناگهانی
علت تشنج
شرایطی که منجر به کمبود اکسیژن می‌شوند، مانند غرق شدن، خفگی یا مسمومیت با گاز مونوکسیدکربن، می‌توانند موجب بروز تشنج شوند. عفونت‌های مغزی، از جمله مننژیت، ممکن است باعث تشنج موقت یا دائمی و آسیب به مغز شوند. عوامل ایجاد عفونت مغزی شامل تب شدید، گرمازدگی، ایدز، مالاریا، سیفیلیس و آنسفالیت هستند.
همچنین مصرف مواد مخدر و الکل می‌تواند در بروز تشنج نقش داشته باشد. در کودکان، اگر دمای بدن بالاتر از ۳۸.۹ درجه سانتی‌گراد شود، ممکن است تشنج ناشی از تب رخ دهد.
انواع حملات تشنج
حملات تشنجی به طور کلی به دو دسته کلی و جزئی (کانونی) تقسیم می‌شوند. در تشنج‌های جزئی، فعالیت الکتریکی غیرطبیعی از ناحیه محدودی از مغز آغاز می‌شود و بسته به شدت و سرعت انتشار این فعالیت، ممکن است محدود به همان منطقه باقی بماند یا به مناطق اطراف و حتی دورتر گسترش یابد. در این نوع تشنج، کل مغز تحت تأثیر قرار نمی‌گیرد.
در تشنج‌های عمومی، فعالیت الکتریکی از ابتدا یا به طور همزمان تمام مناطق مغز را درگیر می‌کند، یا مانند حملات جزئی از یک منطقه محدود شروع شده و با گسترش به سایر نواحی، به کل مغز تعمیم می‌یابد. این نوع حمله را تعمیم یافته ثانویه نیز می‌نامند.
تشخیص تشنج‌های جزئی و عمومی معمولاً از طریق معاینه فیزیکی و عصبی، بررسی دقیق سابقه پزشکی، آزمایش‌های آزمایشگاهی، الکتروانسفالوگرافی (EEG)، توموگرافی کامپیوتری و تصویربرداری مغناطیسی انجام می‌شود. درمان قطعی برای این بیماری وجود ندارد و هدف اصلی کنترل حملات و کاهش شدت آن‌ها است. برای این منظور، از داروهای ضدتشنج متناسب با نوع حمله استفاده می‌شود.
برخورد با افرادی که تشنج می کنند!
معمولاً در این بیماران لرزش اندام‌ها و کاهش سطح هوشیاری مشاهده می‌شود. اولین اقدام، اطمینان از ایمنی بیمار است. اگر بیمار در مکانی خطرناک مانند استخر یا ارتفاع قرار دارد، ابتدا او را به محیط امن منتقل کنید و سپس با اورژانس تماس بگیرید.
برای پیشگیری از بروز تشنج در کودکان، در صورت بروز تب باید کودک حتماً معاینه شود تا در صورت وجود عفونت در گوش، گلو، ریه، دستگاه گوارش، کلیه و سایر نواحی، درمان مناسب انجام گیرد.
در هنگام حمله، وارد کردن انگشت، قاشق یا هر جسم دیگر بین دندان‌ها یا فشار دادن دهان برای جلوگیری از انقباضات ممکن است به بیمار آسیب برساند. معمولاً حمله به طور خودکار طی ۱–۲ دقیقه خاتمه می‌یابد. اگر بیش از این مدت ادامه یابد، بیمار باید فوراً به بیمارستان منتقل شود.
در طول حمله، اقدامات احتیاطی برای جلوگیری از آسیب‌های محیطی ضروری است. اجسام تیز یا سخت که ممکن است هنگام سقوط یا انقباض به بیمار صدمه بزنند باید از اطراف او دور شوند.
در صورت بروز بحران، لباس‌های محکم بیمار را شل کنید تا تنفس راحت‌تر شود. روش‌هایی مانند بو کردن پیاز یا ادکلن تأثیری بر درمان حمله ندارند. تلاش برای نگه داشتن دست و پای بیمار توسط اطرافیان می‌تواند موجب آسیب‌هایی مانند دررفتگی شانه شود.
پس از پایان حمله، فرد ممکن است احساس خستگی و بیهوشی موقت داشته باشد، بنابراین نیاز به استراحت کافی دارد.
تشخیص تشنج و درمان آن
مهم‌ترین روش تشخیص تشنج، ابتدا گرفتن شرح حال کامل از بیمار است. برای تأیید نوع بیماری یا وضعیت بیمار، متخصص مغز و اعصاب ممکن است نوار مغز (EEG)، تصویربرداری مغزی به روش MRI یا CT و آزمایشات خون را انجام دهد و در برخی موارد بررسی مایع مغزی-نخاعی نیز لازم می‌شود.
درمان تشنج بسته به علت بروز آن متفاوت است و در واقع با درمان علت زمینه‌ای می‌توان از بروز تشنج جلوگیری کرد. در صورتی که تشنج ناشی از صرع باشد، گزینه‌های درمانی شامل دارودرمانی، جراحی برای اصلاح نواحی غیرطبیعی مغز، تحریک عصب و رژیم غذایی خاص (رژیم کتونی) است. با درمان منظم، می‌توان شدت یا دفعات حملات تشنج را کاهش داد یا آن‌ها را متوقف کرد.
بیشتر بیماران با داروهای ضدتشنج درمان می‌شوند و هدف اصلی این است که حملات با دارو کنترل شوند، بنابراین مصرف منظم داروها اهمیت زیادی دارد. اگرچه دارودرمانی در بسیاری از بیماران مؤثر است، برخی افراد ممکن است پاسخ کافی دریافت نکنند؛ در این موارد، بسته به شرایط زمینه‌ای که باعث تشنج شده است، ممکن است جراحی مورد نیاز باشد.
جراحی برای درمان تشنج
حدود ده سال پیش، جراحی برای درمان بیماران مبتلا به تشنج در ایران آغاز شد، اما این جراحی‌ها محدود و مختصر بودند و مشکلات بسیاری از بیماران را به طور کامل رفع نمی‌کردند. در آن زمان، جراحی عمدتاً برای بیمارانی انجام می‌شد که کانون تشنج آن‌ها مشخص بود و سایر بیمارانی که علائم نامشخص داشتند، قابل درمان نبودند. امروزه در بسیاری از کشورها از جمله ایران، جراحی تشنج توسط تیم‌های مجرب پزشکی انجام می‌شود و در سال‌های اخیر، دو جراحی بزرگ با کارگذاری الکترودهای مغزی برای تعیین دقیق محل تشنج انجام شده است.
دو روش جراحی اصلی وجود دارد:
- جراحی رزکشن: در این روش، خود کانون تشنج برداشته می‌شود.
- جراحی تسکین‌دهنده: هدف این جراحی کاهش انتشار، شدت و فراوانی تشنج با قطع مسیرهای انتشار است.
علاوه بر جراحی، رژیم کتوژنیک نیز یکی از گزینه‌های درمانی است که در برخی انواع تشنج مؤثر است. تشنج‌های کنترل‌نشده می‌توانند تأثیرات زیادی بر زندگی فرد داشته و گاهی منجر به احساس افسردگی شوند. همچنین رعایت سبک زندگی سالم، شامل مدیریت استرس، محدود کردن مصرف الکل و پرهیز از دخانیات، می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی و کنترل تشنج کمک کند.
توصیه های مهم
- داروهای خود را طبق دستور پزشک به‌طور منظم مصرف کنید.
- از اقداماتی مانند خیس کردن صورت در زمان تشنج خودداری کنید.
- خواب کافی بسیار اهمیت دارد، زیرا کمبود خواب می‌تواند احتمال بروز تشنج را افزایش دهد.
- از مصرف بیش از حد الکل پرهیز کنید.
- ورزش منظم به حفظ سلامت جسمی و کاهش افسردگی کمک می‌کند.
- از مصرف نیکوتین خودداری کنید.
به طور کلی، تشنج بیماری‌ای است که نیاز به مدیریت و کنترل دارد. با رعایت این نکات می‌توانید دفعات حملات را کاهش داده و زندگی با این بیماری را بهتر مدیریت کنید.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنید؟
اگر هر یک از علائم تشنج که ذکر شد را در خود یا اطرافیان مشاهده کردید، برای بررسی و تشخیص دقیق حتماً در اسرع وقت به پزشک متخصص مغز و اعصاب مراجعه کنید.
کلام آخر
من دکتر حسن محمدی، متخصص جراحی مغز و اعصاب و ستون فقرات هستم. بیش از ۱۵ سال است که در حوزه‌ی درمان و جراحی بیماری‌های مغزی، نخاعی و ستون فقرات فعالیت می‌کنم و همواره تلاش کرده‌ام با بهره‌گیری از دانش روز، تجربه بالینی و تکنولوژی‌های نوین، بهترین مسیر درمانی را برای بیمارانم فراهم کنم.
در این سال‌ها افتخار داشته‌ام که در کنار تیم توانبخشی بیمارستان رفیده، به‌عنوان عضو اصلی تیم درمان بیماران دچار ضایعات مغزی و نخاعی فعالیت کنم. هر روز در کنار این بیماران، معنای واقعی صبر، امید و اراده را لمس کرده‌ام و همین تجربه‌ها، انگیزه‌ی من را برای ادامه‌ی مسیر دوچندان کرده است.
در حال حاضر ریاست بیمارستان توانبخشی رفیده را بر عهده دارم و در کنار کار درمانی، در دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی و دانشگاه آزاد اسلامی به آموزش دانشجویان می‌پردازم. باور دارم انتقال تجربه و تربیت نسل آینده پزشکان، بخشی جدایی‌ناپذیر از رسالت حرفه‌ای من است.
برای من، پزشکی فقط یک تخصص نیست؛ راهی است برای خدمت، بازگرداندن امید و کمک به بیماران تا بتوانند دوباره زندگی عادی و شایسته‌ای را تجربه کنند.
اگر در مسیر درمان دچار تردید هستید یا به دنبال مشاوره‌ای مطمئن برای بیماری‌های مغز، نخاع یا ستون فقرات می‌گردید، با اطمینان می‌گویم که در این مسیر همراهتان خواهم بود.
