علائم بیش فعالی یا ADHD در کودکان
اختلال بیش فعالی همراه با کم‌توجهی یا ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) یکی از رایج‌ترین اختلالات عصبی ـ رشدی در کودکان است که می‌تواند بر جنبه‌های مختلف زندگی آن‌ها از جمله یادگیری، روابط اجتماعی و اعتمادبه‌نفس تأثیر بگذارد. این اختلال معمولاً در سنین پایین ظاهر می‌شود و والدین اغلب نخستین کسانی هستند که تغییرات رفتاری کودک را متوجه می‌شوند. کودکان مبتلا به ADHD معمولاً در تمرکز، کنترل رفتار و مدیریت انرژی خود مشکل دارند و همین موضوع می‌تواند در خانه و مدرسه برای آن‌ها چالش ایجاد کند.
شناسایی زودهنگام علائم ADHD اهمیت زیادی دارد؛ چرا که تشخیص دیرهنگام می‌تواند منجر به مشکلات بلندمدت مانند افت تحصیلی، مسائل رفتاری، اضطراب و حتی افسردگی در آینده شود. خوشبختانه، با تشخیص به موقع و مداخلات درمانی مناسب، بسیاری از کودکان مبتلا می‌توانند زندگی طبیعی و موفقی داشته باشند.
در این مقاله، به بررسی علائم ADHD در کودکان، تفاوت آن با سایر اختلالات و نشانه‌هایی که والدین باید جدی بگیرند می‌پردازیم تا با آگاهی بیشتر بتوان به رشد و پیشرفت سالم کودکان کمک کرد. تا انتهای این مقاله از دکتر حسن محمدی، بهترین متخصص جراحی مغز و اعصاب و ستون فقرات در تهران،همراه ما باشید.
علائم کلی بیش فعالی در کودکان
اختلال بیش فعالی یا ADHD معمولاً با سه دسته علامت اصلی شناخته می‌شود: بی‌توجهی، بیش فعالی و تکانشگری. هرچند بسیاری از کودکان سالم گاهی بی‌قرار یا حواس‌پرت می‌شوند، اما در ADHD این رفتارها شدیدتر، مداوم‌تر و تأثیرگذار بر زندگی روزمره کودک هستند.
کودکان مبتلا به ADHD اغلب در تمرکز بر فعالیت‌ها و تکالیف مشکل دارند. آن‌ها به‌راحتی حواسشان پرت می‌شود، کارهای نیمه‌تمام زیادی دارند و در برنامه‌ریزی و سازمان‌دهی وظایف دچار مشکل هستند. حتی هنگام صحبت با آن‌ها، به نظر می‌رسد که گوش نمی‌دهند یا تمرکزشان سریع از بین می‌رود.
از نظر بیش فعالی، این کودکان بسیار بی‌قرار و پرانرژی هستند. آن‌ها نمی‌توانند برای مدت طولانی آرام بنشینند و در کلاس درس یا هنگام غذا خوردن مدام حرکت می‌کنند. پرحرفی، دویدن یا بالا رفتن در موقعیت‌های نامناسب و ناتوانی در آرام ماندن از نشانه‌های رایج این گروه است.
تکانشگری نیز بخش مهمی از علائم ADHD است. کودک ممکن است بدون فکر کردن به عواقب، سریع واکنش نشان دهد یا تصمیم بگیرد. قطع صحبت دیگران، صبر نکردن برای نوبت و انجام کارهای خطرناک بدون توجه به نتیجه از نمونه‌های بارز تکانشگری هستند.
این علائم می‌توانند همزمان یا غالباً در یکی از سه حوزه ظاهر شوند. نکته مهم این است که شدت و تداوم این رفتارها باید به حدی باشد که عملکرد تحصیلی، روابط اجتماعی یا زندگی خانوادگی کودک را تحت تأثیر قرار دهد تا بتوان احتمال ADHD را مطرح کرد.
علائم بی توجهی (Inattention) در کودکان مبتلا به ADHD
یکی از ویژگی‌های اصلی اختلال بیش فعالی/کم‌توجهی (ADHD)، بی‌توجهی یا نقص در تمرکز است. این علائم معمولاً باعث می‌شوند کودک در فعالیت‌های روزمره و به‌ویژه در محیط آموزشی با مشکلات قابل توجهی مواجه شود. کودکان مبتلا به بی‌توجهی اغلب در انجام تکالیف مدرسه یا فعالیت‌هایی که نیاز به تمرکز طولانی دارند، دچار مشکل هستند. آن‌ها به‌راحتی حواسشان پرت می‌شود و حتی زمانی که به نظر می‌رسد گوش می‌دهند، بخش زیادی از اطلاعات را از دست می‌دهند.
یکی دیگر از نشانه‌های مهم، فراموشی مکرر وظایف روزانه است. این کودکان ممکن است مرتب وسایل شخصی مانند کتاب، مداد یا اسباب‌بازی خود را گم کنند یا فراموش کنند تکالیف مدرسه را انجام دهند. بی‌نظمی در انجام کارها نیز در آن‌ها شایع است؛ معمولاً تکالیف را نیمه‌کاره رها می‌کنند و در برنامه‌ریزی وظایف ساده دچار سردرگمی می‌شوند.
این کودکان همچنین پایداری کمی در توجه به جزئیات دارند و ممکن است در آزمون‌ها یا تکالیف اشتباهاتی مرتکب شوند که ناشی از بی‌دقتی است، نه ناآگاهی. آن‌ها معمولاً فعالیت‌هایی را که نیاز به دقت و تمرکز مداوم دارد کنار می‌گذارند و بیشتر به فعالیت‌های سریع و هیجان‌انگیز علاقه نشان می‌دهند.
مشکل دیگر این است که کودک مبتلا به بی‌توجهی اغلب توانایی دنبال کردن دستورالعمل‌ها را ندارد. او ممکن است دستور ساده‌ای را نیمه‌تمام انجام دهد یا مسیر کار را گم کند. این مسئله گاهی باعث می‌شود والدین یا معلمان فکر کنند کودک عمداً همکاری نمی‌کند، در حالی که ریشه مشکل در اختلال توجه است.
به‌طور کلی، این علائم زمانی اهمیت پیدا می‌کنند که به‌طور مداوم و در چندین محیط (خانه، مدرسه، اجتماع) مشاهده شوند و عملکرد کودک را به‌طور قابل توجهی مختل کنند.
علائم بیش فعالی (Hyperactivity) در کودکان مبتلا به ADHD
بیش فعالی یکی از بارزترین ویژگی‌های ADHD است و معمولاً همان علامتی است که زودتر از همه توجه والدین و معلمان را جلب می‌کند. کودکان بیش‌فعال معمولاً انرژی بسیار بالایی دارند و به نظر می‌رسد هرگز خسته نمی‌شوند. آن‌ها در موقعیت‌هایی که انتظار می‌رود آرام بمانند، مانند کلاس درس یا هنگام غذا خوردن، مدام تکان می‌خورند، روی صندلی جابه‌جا می‌شوند یا بی‌قرار هستند.
این کودکان اغلب در محیط‌های رسمی نمی‌توانند مدت طولانی یک‌جا بنشینند. ممکن است مرتب از صندلی بلند شوند، در کلاس قدم بزنند یا بدون اجازه به وسایل مختلف دست بزنند. در خانه نیز معمولاً در حال دویدن، بالا رفتن یا انجام فعالیت‌های پرتحرک هستند، حتی زمانی که شرایط برای این رفتار مناسب نیست.
یکی دیگر از نشانه‌های شایع، پرحرفی است. کودک مبتلا به بیش فعالی اغلب بیش از حد صحبت می‌کند، سریع موضوعات را تغییر می‌دهد و ممکن است صحبت دیگران را قطع کند. این رفتار می‌تواند روابط اجتماعی او را تحت تأثیر قرار دهد، زیرا دیگران ممکن است او را مزاحم یا غیرمنضبط بدانند.
از دیگر جنبه‌های بیش‌فعالی می‌توان به ناتوانی در انجام فعالیت‌های آرام اشاره کرد. برای مثال، وقتی سایر کودکان مشغول نقاشی یا بازی‌های فکری هستند، کودک بیش‌فعال ممکن است سریع خسته شود و به دنبال فعالیت پرهیجان‌تر باشد.
به‌طور کلی، کودکان بیش‌فعال همیشه در حال حرکت به نظر می‌رسند و انرژی بی‌وقفه آن‌ها می‌تواند باعث مشکلاتی در یادگیری، روابط خانوادگی و حتی ایمنی‌شان شود. آنچه بیش فعالی را از رفتار طبیعی کودک پرانرژی متمایز می‌کند، شدت، تداوم و اثر منفی آن بر عملکرد روزمره است.
علائم تکانشگری (Impulsivity) در کودکان مبتلا به ADHD
تکانشگری یکی دیگر از ویژگی‌های بارز کودکان مبتلا به ADHD است و به معنای واکنش‌های سریع و بدون تفکر قبلی می‌باشد. این کودکان معمولاً در کنترل هیجانات و رفتارهای خود مشکل دارند و همین موضوع می‌تواند در خانه و مدرسه باعث بروز چالش‌های جدی شود.
یکی از نشانه‌های مهم تکانشگری، عجله در پاسخ دادن است. کودک پیش از آنکه سؤال معلم یا والدین کامل مطرح شود، پاسخ می‌دهد یا فریاد می‌زند و اغلب جواب او اشتباه یا ناقص است. این رفتار می‌تواند باعث افت تحصیلی و تأثیر منفی بر روابط اجتماعی کودک شود.
از دیگر علائم تکانشگری، قطع صحبت یا بازی دیگران است. کودک مبتلا به ADHD معمولاً نمی‌تواند برای نوبت خود صبر کند و وارد گفت‌وگو یا بازی می‌شود، حتی زمانی که نوبتش نیست. این رفتار ممکن است باعث شود همسالان او احساس بی‌احترامی کنند و تمایل کمتری به تعامل یا همکاری با او داشته باشند.
تکانشگری همچنین ممکن است به شکل تصمیم‌گیری‌های ناگهانی یا رفتارهای پرخطر ظاهر شود. برای مثال، کودک ممکن است بدون توجه به پیامدها از خیابان عبور کند، وسایل دیگران را بردارد یا اقداماتی انجام دهد که امنیت خود یا دیگران را به خطر می‌اندازد. این رفتارها نشان می‌دهند که کودک توانایی ارزیابی درست خطر و نتیجه قبل از عمل را ندارد.
به‌طور کلی، تکانشگری در کودکان مبتلا به ADHD می‌تواند پیامدهای اجتماعی، تحصیلی و ایمنی داشته باشد. والدین و معلمان باید این علائم را جدی بگیرند و در صورت شدت یافتن آن‌ها، برای ارزیابی و درمان تخصصی اقدام کنند.
تفاوت علائم ADHD در سنین مختلف
علائم بیش فعالی/کم‌توجهی (ADHD) در کودکان و نوجوانان بسته به سن و مرحله رشد آن‌ها می‌تواند متفاوت باشد. هرچند ماهیت اصلی اختلال در همه سنین مشابه است، اما نحوه بروز آن تغییر می‌کند و این مسئله گاهی تشخیص را دشوار می‌سازد.
۱. کودکان پیش‌دبستانی (۳ تا ۶ سال):
در این گروه سنی، بیش فعالی معمولاً برجسته‌تر است. کودک نمی‌تواند مدت طولانی در یک مکان ثابت بماند، مدام در حال دویدن و فعالیت‌های پرتحرک است و در مشارکت در فعالیت‌های گروهی آرام مانند نقاشی یا شنیدن قصه مشکل دارد. تکانشگری در این سن معمولاً به شکل رفتارهای ناگهانی مانند گرفتن اسباب‌بازی دیگران یا قطع کردن صحبت بزرگ‌ترها دیده می‌شود.
۲. کودکان دبستانی (۷ تا ۱۲ سال):
در این سن، بی‌توجهی بیشتر خود را نشان می‌دهد. کودک ممکن است در انجام تکالیف مدرسه مشکل داشته باشد، فراموش‌کار به نظر برسد و اشتباهات ناشی از بی‌دقتی انجام دهد. تمرکز روی صحبت‌های معلم دشوار است و حواس او به‌سرعت پرت می‌شود. علاوه بر این، رفتارهای تکانشی می‌تواند باعث مشکلات روابط اجتماعی با همسالان شود.
۳. نوجوانان (۱۳ تا ۱۸ سال):
با ورود به نوجوانی، علائم بیش فعالی جسمی کاهش می‌یابد، اما بی‌قراری درونی و ناتوانی در آرام ماندن همچنان وجود دارد. مشکلات اصلی در این سن شامل سازمان‌دهی، مدیریت زمان و کنترل هیجان‌ها است. نوجوان ممکن است در انجام تکالیف یا مسئولیت‌های شخصی ضعف داشته باشد و تصمیمات ناگهانی یا پرخطر مانند رانندگی پرسرعت یا رفتارهای اجتماعی پرخطر اتخاذ کند.
به‌طور کلی، تغییرات علائم در طول سنین مختلف نشان می‌دهد که ADHD یک اختلال پایدار است، اما شکل بروز آن با رشد کودک تغییر می‌کند. آگاهی از این تفاوت‌ها به والدین و معلمان کمک می‌کند تا در هر مرحله رشدی، حمایت مناسب‌تری از کودک ارائه دهند.
علائم مشابه با سایر اختلالات و ضرورت تشخیص افتراقی
یکی از چالش‌های اصلی در شناسایی ADHD این است که بسیاری از علائم آن با اختلالات دیگر کودکان هم‌پوشانی دارد. بنابراین، تشخیص دقیق نمی‌تواند تنها بر اساس مشاهده چند رفتار انجام شود و نیازمند بررسی تخصصی توسط پزشک یا روان‌شناس کودک است.
برای مثال، علائم بی‌توجهی و ضعف تمرکز در کودکان مبتلا به ADHD شباهت زیادی با کودکان دارای اختلال یادگیری یا اختلال اضطراب دارد. یک کودک مضطرب ممکن است در کلاس درس حواسش پرت شود، اما علت آن نگرانی و استرس ذهنی است، نه اختلال عصبی.
همچنین برخی نشانه‌های بیش فعالی مانند بی‌قراری یا پرتحرکی ممکن است در کودکان مبتلا به اوتیسم یا حتی کودکان پرانرژی طبیعی نیز مشاهده شود. تفاوت اصلی در ADHD این است که این رفتارها شدیدتر، پایدارتر و در محیط‌های مختلف (خانه، مدرسه، اجتماع) دیده می‌شوند.
از طرف دیگر، تکانشگری در ADHD ممکن است با رفتارهای تکانشی ناشی از اختلال سلوک یا اختلال نافرمانی مقابله‌ای اشتباه گرفته شود. در ADHD، ریشه این رفتارها در ضعف کنترل توجه و هیجانات است، نه در قصد مقابله یا سرپیچی.
علاوه بر این، مشکلات خواب یا کمبود برخی ویتامین‌ها نیز می‌توانند علائمی مشابه ADHD ایجاد کنند. به همین دلیل، متخصصان برای تشخیص درست از ترکیبی از روش‌ها شامل گفت‌وگو با والدین و معلمان، بررسی تاریخچه رشد کودک، پرسشنامه‌های استاندارد و معاینه بالینی استفاده می‌کنند.
تشخیص افتراقی اهمیت زیادی دارد، زیرا نوع درمان در هر اختلال متفاوت است. اگر کودک مبتلا به ADHD به اشتباه تحت درمان اختلال دیگری قرار گیرد، نه‌تنها بهبود نمی‌یابد، بلکه مشکلاتش ممکن است شدیدتر شود. بنابراین، ارزیابی تخصصی توسط روان‌پزشک یا متخصص مغز و اعصاب کودک برای تشخیص قطعی ضروری است.
چه زمانی علائم ADHD طبیعی نیست و نیاز به ارزیابی دارد؟
در طول رشد، بسیاری از کودکان رفتارهایی مانند پرانرژی بودن، بی‌توجهی یا بی‌صبری را تجربه می‌کنند که بخشی طبیعی از فرآیند رشد است. اما زمانی می‌توان به اختلال بیش فعالی/کم‌توجهی (ADHD) مشکوک شد که این رفتارها شدیدتر، مداوم‌تر و فراگیرتر از حد معمول باشند و زندگی روزمره کودک را تحت تأثیر قرار دهند.
یکی از معیارهای مهم تشخیص، مدت زمان بروز علائم است. اگر بی‌توجهی، بیش فعالی یا تکانشگری به‌طور مداوم بیش از شش ماه ادامه داشته باشد و محدود به یک محیط خاص (مثل خانه یا مدرسه) نباشد، احتمال وجود ADHD افزایش می‌یابد.
نشانه دیگر، تأثیر علائم بر عملکرد تحصیلی است. کودک ممکن است در یادگیری مفاهیم ساده مشکل داشته باشد، تکالیف خود را فراموش کند یا نتواند در کلاس تمرکز کند. افت تحصیلی یا گزارش‌های مکرر معلمان درباره حواس‌پرتی و بی‌قراری، از زنگ‌های خطر جدی به شمار می‌رود.
از نظر اجتماعی، مشکل در برقراری روابط با همسالان نیز از معیارهای تشخیصی است. کودک بیش‌فعال به دلیل قطع کردن صحبت دیگران، بی‌صبری در بازی‌ها یا رفتارهای تکانشی، ممکن است دوستان کمتری پیدا کند و دچار انزوا یا طرد اجتماعی شود، که به مرور اعتمادبه‌نفس او را تضعیف می‌کند.
همچنین، اگر علائم منجر به رفتارهای پرخطر یا آسیب‌زا شوند، مانند دویدن ناگهانی در خیابان یا انجام کارهای خطرناک بدون فکر، مراجعه فوری به متخصص ضروری است.
به‌طور کلی، علائم ADHD زمانی نیازمند ارزیابی تخصصی هستند که شدید، مداوم، در چند محیط مختلف و تأثیرگذار بر یادگیری، روابط یا رفتار روزمره کودک باشند. در این شرایط، مراجعه به روان‌پزشک یا متخصص مغز و اعصاب کودک برای تشخیص و آغاز درمان اهمیت زیادی دارد.
اهمیت مراجعه به متخصص مغز و اعصاب یا روان پزشک کودک
تشخیص و درمان ADHD تنها بر عهده والدین یا معلمان نیست و نیازمند ارزیابی تخصصی پزشکی است. کودکی که علائم بیش فعالی یا کم‌توجهی او مداوم و شدید باشد، باید توسط متخصص مغز و اعصاب کودکان یا روان‌پزشک کودک مورد بررسی قرار گیرد. این اهمیت دارد زیرا بسیاری از اختلالات دیگر، مانند اضطراب، اوتیسم، مشکلات خواب یا اختلالات یادگیری، می‌توانند علائمی مشابه ADHD داشته باشند و بدون بررسی تخصصی تشخیص دقیق امکان‌پذیر نیست.
متخصص با بهره‌گیری از روش‌های علمی شامل مصاحبه بالینی، پرسشنامه‌های استاندارد، بررسی تاریخچه رشد و گاهی ارزیابی‌های تکمیلی، می‌تواند تشخیص درست‌تری ارائه دهد. همچنین، شدت علائم و تأثیر آن‌ها بر زندگی روزمره کودک را ارزیابی کرده و برنامه درمانی متناسب طراحی می‌کند.
اهمیت مراجعه به پزشک در این است که ADHD بدون درمان می‌تواند پیامدهای بلندمدتی مانند افت تحصیلی، مشکلات رفتاری، اختلال در روابط اجتماعی و کاهش اعتمادبه‌نفس ایجاد کند. در مقابل، با مداخلات درمانی مناسب شامل آموزش والدین، رفتاردرمانی، مشاوره روان‌شناختی و در برخی موارد دارودرمانی، کودک می‌تواند توانایی‌های خود را بهتر شکوفا کند و زندگی سالم‌تری داشته باشد.
علاوه بر این، متخصص می‌تواند والدین را در مسیر تربیتی و آموزشی راهنمایی کند و با همکاری معلمان، برنامه‌ای جامع برای حمایت از کودک تدوین نماید. بنابراین، مراجعه به پزشک نه‌تنها به تشخیص دقیق کمک می‌کند، بلکه نقش کلیدی در ارتقای کیفیت زندگی کودک و خانواده ایفا می‌نماید.
کلام آخر
من دکتر حسن محمدی، متخصص جراحی مغز و اعصاب و ستون فقرات هستم. بیش از ۱۵ سال است که در حوزه‌ی درمان و جراحی بیماری‌های مغزی، نخاعی و ستون فقرات فعالیت می‌کنم و همواره تلاش کرده‌ام با بهره‌گیری از دانش روز، تجربه بالینی و تکنولوژی‌های نوین، بهترین مسیر درمانی را برای بیمارانم فراهم کنم.
در این سال‌ها افتخار داشته‌ام که در کنار تیم توانبخشی بیمارستان رفیده، به‌عنوان عضو اصلی تیم درمان بیماران دچار ضایعات مغزی و نخاعی فعالیت کنم. هر روز در کنار این بیماران، معنای واقعی صبر، امید و اراده را لمس کرده‌ام و همین تجربه‌ها، انگیزه‌ی من را برای ادامه‌ی مسیر دوچندان کرده است.
در حال حاضر ریاست بیمارستان توانبخشی رفیده را بر عهده دارم و در کنار کار درمانی، در دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی و دانشگاه آزاد اسلامی به آموزش دانشجویان می‌پردازم. باور دارم انتقال تجربه و تربیت نسل آینده پزشکان، بخشی جدایی‌ناپذیر از رسالت حرفه‌ای من است.
برای من، پزشکی فقط یک تخصص نیست؛ راهی است برای خدمت، بازگرداندن امید و کمک به بیماران تا بتوانند دوباره زندگی عادی و شایسته‌ای را تجربه کنند.
اگر در مسیر درمان دچار تردید هستید یا به دنبال مشاوره‌ای مطمئن برای بیماری‌های مغز، نخاع یا ستون فقرات می‌گردید، با اطمینان می‌گویم که در این مسیر همراهتان خواهم بود.
