غده صنوبری یا پینه آل چیست؟

غده صنوبری یا پینه‌آل (Pineal gland)، که به آن غده کاجی، غده رومغزی یا چشم سوم نیز گفته می‌شود، در عمق مغز قرار دارد. این غده کوچک مخروطی شکل بخشی از سیستم غدد درون‌ریز است و در جمجمه مهره‌داران یافت می‌شود. عملکرد دقیق آن هنوز به طور کامل مشخص نیست، اما این غده هورمونی به نام ملاتونین ترشح می‌کند که در تنظیم چرخه خواب و بیداری نقش دارد و احتمالاً تأثیری مخالف هورمون محرک بیضه‌ها و تخمدان‌ها نیز دارد.

غده صنوبری نسبت به مقادیر اندک نور که از پوست یا جمجمه به داخل نفوذ کرده و یا از طریق شبکیه دریافت می‌شود حساس است. با توجه به ریتم‌های شبانه‌روزی، این غده ممکن است در تنظیم برخی جنبه‌های تولید مثل و رشد جنسی نقش داشته باشد، اما اهمیت دقیق آن هنوز به طور کامل درک نشده و در طول تاریخ منجر به نظریه‌های مختلف متافیزیکی شده است.

تومور صنوبری یا پینه‌آل نوعی تومور مغزی نادر است که غده صنوبری را درگیر می‌کند و عمدتاً کودکان را مبتلا می‌کند. این تومور می‌تواند رشد کند و باعث انسداد جریان مایع مغزی نخاعی در مغز شود.

غدد صنوبری در کجا قرار دارد؟

در زیر نیمکره‌های مغز و میان دو برجستگی جلویی از ساختار چهارگانه مغز میانی، غده‌ای کوچک به نام غده صنوبری یا پینه‌آل قرار دارد که به دلیل شباهتش به مخروط کاج این نام را گرفته است. این غده دقیقاً در پشت سر واقع شده و از طریق ساقه‌ای به سقف بطن سوم مغز متصل است و در زیر ساختاری به نام مدولاریس استریا (Stria Medullaris) که بخشی از هسته سپتال یا فضای بویایی میانی است، قرار دارد. غده پینه‌آل بین اجسام تالاموس، که بخشی از دستگاه لیمبیک و مرکز پردازش اطلاعات مغز هستند، جای گرفته و بخشی از اپی‌تالاموس محسوب می‌شود.

این غده، ساختاری کوچک به رنگ خاکستری مایل به قرمز و به اندازه یک نخود است که درست در جلوی مخچه قرار دارد. در نوزادان انسان، غده صنوبری نسبتاً بزرگ است اما پیش از بلوغ به تدریج کوچک‌تر می‌شود. این غده هورمونی به نام ملاتونین تولید می‌کند که نقش کلیدی در تنظیم ساعت زیستی (بیولوژیک) بدن دارد. میزان ترشح ملاتونین در تاریکی افزایش یافته و در شب به بیشترین حد خود می‌رسد، سپس طی روز به تدریج کاهش می‌یابد. نور وارد شده به چشم‌ها نه تنها به بینایی کمک می‌کند، بلکه از طریق غده صنوبری و هیپوفیز، ساعت داخلی بدن را تنظیم می‌کند.

غده صنوبری تنظیم‌کننده آغاز بلوغ است، باعث ایجاد خواب می‌شود و بر حالات روحی و خلقی فرد تأثیرگذار است. از عملکردهای شناخته شده این غده می‌توان به تأخیر در بلوغ و افزایش ترشح آلدوسترون از بخش قشری غده فوق‌کلیوی اشاره کرد. غده پینه‌آل یکی از ساعت‌های زیستی بدن محسوب شده و در تنظیم فرآیندهای تناوبی نقش دارد. همچنین نقش مهمی در تنظیم عملکرد جنسی و تولیدمثل ایفا می‌کند.

در انسان، غده صنوبری در عمق مغز جای دارد، اما در بسیاری از مهره‌داران دقیقاً زیر جمجمه قرار گرفته است. این غده ساختاری خطی و میانی است که اغلب در تصاویر رادیولوژی ساده (اشعه ایکس) جمجمه قابل مشاهده است.

ساختار و ترکیب غده پینه آل

غده صنوبری یا پینه‌آل عمدتاً از سلول‌هایی به نام پینه‌آلوسیت (Pinealocytes) تشکیل شده است، اما چهار نوع سلول دیگر نیز در این غده شناسایی شده‌اند:

• سلول‌های بینابینی (Interstitial Cells)
• فاگوسیت‌های اطراف رگ‌های خونی (Perivascular Phagocytes)
• نورون‌های پینه‌آل (Pineal Neurons)
• سلول‌های مشابه نورون‌های پپتیدرژیک (Peptidergic Neuron-Like Cells)

ساختار غده پینه‌آل در انسان از پارانشیم لوبولار تشکیل شده که توسط بافت همبند احاطه می‌شود و سطح آن با کپسول پیال (Pial Capsule) پوشیده شده است. پینه‌آلوسیت‌ها شامل جسم سلولی هستند و سلول‌های بینابینی بین آن‌ها قرار دارند. این غده دارای مویرگ‌های فراوانی است و فاگوسیت‌های پیش عروقی در مجاورت این رگ‌های خونی حضور دارند؛ این فاگوسیت‌ها سلول‌هایی هستند که آنتی‌ژن را در خود جای داده‌اند.

در مهره‌داران پیشرفته‌تر، نورون‌هایی در غده صنوبری وجود دارد، اما در جوندگان این سلول‌های عصبی یافت نمی‌شوند. برخی گونه‌ها نیز دارای سلول‌های شبیه نورون‌های پپتیدرژیک هستند که احتمالاً نقش تنظیم‌کننده پاراکرین دارند، یعنی ترشحات آن‌ها بر سلول‌های مجاور تأثیر می‌گذارد.

غده صنوبری انسان همچنین شامل مقادیر متفاوتی از مواد معدنی به نام «شن‌های مغزی» (Brain Sand) است. بررسی‌های شیمیایی این مواد نشان می‌دهد که ترکیبی از کلسیم فسفات، کربنات کلسیم، منیزیم فسفات و فسفات آمونیوم می‌باشند.

عملکرد غده پینه آل

غده صنوبری یا پینه‌آل ترکیبی مهم و منحصر به فرد به نام ملاتونین ترشح می‌کند که تولید آن طبق یک چرخه شبانه‌روزی تنظیم می‌شود. میزان تولید ملاتونین در طول شب، به‌ویژه در تاریکی، به حداکثر خود می‌رسد.

در جانورانی مانند دهان‌گردها (سیکلوستوم‌ها)، ماهی‌ها، دوزیستان، خزندگان و پرندگان، غده صنوبری می‌تواند مستقیماً به نور نفوذ یافته از پوست و جمجمه واکنش نشان دهد. اما در پستانداران، با رشد نیمکره‌های مغزی و جای‌گیری عمیق‌تر این غده در مغز، حساسیت مستقیم به نور کاهش می‌یابد و تحریک آن از طریق مسیرهای غیرمستقیم و به‌ویژه از طریق شبکیه چشم اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.

وقتی نور وارد چشم می‌شود، شبکیه آن را تشخیص داده و سیگنالی را از طریق عصب بینایی به هسته سوپراکیاسماتیک (SCN) در هیپوتالاموس می‌فرستد. از آنجا، پیام عصبی به هسته پاراونتریکولار (PVN) منتقل شده و سپس به نخاع می‌رسد. این پیام از طریق فیبرهای عصبی پیش‌گانگلیونی به سیستم عصبی سمپاتیک انتقال یافته و در گانگلیون گردنی فوقانی (SCG) با نورون‌های پس‌گانگلیونی سیناپس تشکیل می‌دهد. این نورون‌ها در نهایت به غده صنوبری ختم می‌شوند و آن را تحریک می‌کنند.

شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد غده صنوبری ممکن است در تنظیم رشد جنسی انسان نقش داشته باشد. سطح بالای ملاتونین در کودکان می‌تواند باعث تأخیر در بلوغ شود. در مقابل، برخی از تومورهای این غده ممکن است با بروز بلوغ زودرس همراه باشند. با افزایش سن، میزان ترشح ملاتونین کاهش یافته و رسوب کلسیم (کلسیفیکاسیون) در این غده افزایش می‌یابد. با این حال، نبود کامل این غده در بدن انسان لزوماً موجب اختلال در رشد جنسی نمی‌شود.

همچنین برخی مطالعات پیشنهاد می‌کنند که غده صنوبری می‌تواند بدن را در برابر اثرات منفی مواد محرک مانند کوکائین و برخی داروهای ضد افسردگی محافظت کند و در تنظیم حساسیت‌های عصبی نقش ایفا کند.

با وجود تحقیقات گسترده، بیشتر مطالعات بر نقش این غده در حفظ ریتم شبانه‌روزی تمرکز دارند. با این حال، نتایج این مطالعات گاه با یکدیگر تناقض دارند و هنوز نقش دقیق غده صنوبری در عملکردهای مختلف بدن مهره‌داران به‌طور کامل مشخص نشده است.

وظایف غده پینه آل

1. تنظیم و تقویت عملکرد جنسی:
غده صنوبری در تنظیم فعالیت‌های جنسی، به‌ویژه در حیوانات، نقش مهمی ایفا می‌کند. این غده با توجه به میزان نوری که مغز دریافت می‌کند، زمان مناسب برای جفت‌گیری را تشخیص می‌دهد. به همین دلیل، بسیاری از حیوانات در فصل‌هایی مانند بهار و پاییز که طول روز و شب تغییر می‌کند، اقدام به جفت‌گیری می‌کنند.

2. تنظیم چرخه خواب و بیداری:
غده صنوبری به‌عنوان ساعت زیستی بدن عمل می‌کند. ترشح ملاتونین، هورمون اصلی این غده، در شب به اوج خود می‌رسد و در روز کاهش می‌یابد. این نوسان طبیعی باعث احساس خواب‌آلودگی در شب می‌شود. هرگونه تغییر در زمان خواب و بیداری، در واقع موجب اختلال در عملکرد این غده می‌شود.

3. سایر نقش‌های مفید غده پینه‌آل شامل:

• کاهش عفونت‌ها از طریق تنظیم سیستم ایمنی

• بهبود کیفیت خواب

• تأثیر مثبت بر خلق‌وخو

• احتمال افزایش طول عمر از طریق تنظیم فرآیندهای زیستی بدن

غده پینه آل و تولیدمثل

بسیاری از فیزیولوژیست‌ها بر این باورند که غده صنوبری ساختاری غیرفعال و باقی‌مانده‌ای از گذشته است، اما گروهی دیگر سال‌ها اصرار داشتند که این غده نقش مهمی در تنظیم فعالیت‌های جنسی و تولیدمثل دارد. امروزه شواهد علمی بیشتر از نظریه عملکرد فعال این غده حمایت می‌کنند و نشان می‌دهند که پینه‌آل در فرآیندهای جنسی و تولیدمثلی نقش تنظیمی قابل توجهی دارد.

مطالعات انجام‌شده نشان داده‌اند که اگر در جانورانی که چرخه باروری فصلی دارند، غده صنوبری برداشته شود یا ارتباطات عصبی آن قطع گردد، نظم طبیعی باروری آنها از بین می‌رود. این موضوع برای بقای گونه اهمیت دارد، زیرا زمان زایمان به فصلی محدود می‌شود که احتمال زنده ماندن نوزادان بالاتر است، مانند بهار یا اوایل تابستان.

گرچه مکانیسم دقیق این اثر هنوز به‌طور کامل مشخص نیست، اما به نظر می‌رسد فرآیند به این صورت عمل می‌کند:
۱- فعالیت غده صنوبری تحت تأثیر میزان نور دریافتی روزانه از طریق چشم‌ها است. به‌عنوان نمونه، در همسترها، حضور تاریکی بیش از ۱۳ ساعت باعث فعال شدن این غده می‌شود، در حالی که زمان‌های کوتاه‌تر چنین اثری ندارند. این نشان‌دهنده یک تعادل حساس میان تحریک و مهار عملکرد غده است. مسیر عصبی این فرایند به‌گونه‌ای است که سیگنال‌های نوری از چشم به هسته سوپراکیاسماتیک هیپوتالاموس منتقل می‌شوند و از آن‌جا به غده پینه‌آل رفته و فعالیت ترشحی آن را تنظیم می‌کنند.

۲- غده صنوبری هورمون ملاتونین و ترکیبات مشابهی را ترشح می‌کند که به‌احتمال زیاد از طریق خون یا مایع مغزی-نخاعی به هیپوفیز قدامی می‌رسند و موجب کاهش ترشح هورمون‌های گنادوتروپیک می‌شوند. در نتیجه، در برخی جانوران، این هورمون‌ها کاهش یافته و عملکرد گنادها مهار یا حتی تحلیل می‌رود؛ فرایندی که معمولاً در آغاز زمستان رخ می‌دهد. پس از چند ماه، با کاهش اثر مهاری غده پینه‌آل، ترشح هورمون‌ها مجدداً آغاز می‌شود و گنادها برای فعالیت‌های بهاری آماده می‌گردند.

با این حال، نقش دقیق این غده در انسان هنوز روشن نیست. برخی تومورها در ناحیه پینه‌آل باعث افزایش ترشح هورمون‌های این غده می‌شوند، در حالی که تومورهای اطراف ممکن است با آسیب به آن عملکردش را مختل کنند. هر دو حالت می‌توانند با اختلالاتی مانند کاهش یا افزایش بیش از حد فعالیت جنسی (هیپوگنادیسم یا هایپرگنادیسم) همراه باشند. بنابراین، ممکن است غده صنوبری تا حدی در کنترل میل جنسی و تولیدمثل انسان نیز دخالت داشته باشد.

نقش غده پینه آل در جانوران

در برخی مهره‌داران خونسرد، غده صنوبری را “چشم سوم” نیز می‌نامند. این غده هورمونی به نام ملاتونین ترشح می‌کند که موجب روشن‌تر شدن رنگ پوست در این جانوران می‌شود. اثر ملاتونین برخلاف عملکرد هورمون ملانوسیت‌هاست و هر دو در تنظیم تیرگی و روشنی رنگ پوست نقش دارند.

نحوه به وجود آمدن تومور پینه آل

این نوع سرطان بسیار نادر بوده و در ابتدا سلول‌های غده صنوبری را درگیر می‌کند و سپس به سایر نواحی مغز گسترش می‌یابد. این تومور با نام پینئوبلاستوما شناخته می‌شود. به دلیل شیوع پایین آن، علت دقیقی برای بروز آن مشخص نشده است، اما یکی از عوامل احتمالی را می‌توان جهش‌های ژنتیکی دانست که ممکن است از والدین به فرزند منتقل شوند.

علائم و نشانه های تومور پینه آل

تومور پینه‌آل باعث انسداد جریان مایع مغزی-نخاعی می‌شود، به همین دلیل علائم آن اغلب زمانی ظاهر می‌شوند که تجمع این مایع فشار درون جمجمه را افزایش دهد.

برخی از نشانه‌های رایج عبارت‌اند از:

• سردرد مداوم و احساس فشار در ناحیه سر
• اختلالات بینایی
• مشکلات شنوایی
• تهوع و استفراغ همراه با سردرد، به‌ویژه در ساعات اولیه صبح
• تشدید سردرد هنگام فعالیت بدنی، ورزش یا حتی سرفه، به‌طوری‌که این نوع سردردها معمولاً به مسکن پاسخ نمی‌دهند.

نحوه تشخیص تومور پینه آل

تصویربرداری MRI: این روش با بهره‌گیری از تکنیک‌های پیشرفته‌ای مانند پرفیوژن و طیف‌سنجی تشدید مغناطیسی انجام می‌شود و به تعیین دقیق موقعیت و اندازه تومور کمک می‌کند. همچنین، آزمایش‌هایی مانند سی‌تی‌اسکن و اسکن پوزیترون نیز در تشخیص تومورهای مغزی مؤثر هستند.

نمونه‌برداری از بافت: پس از تأیید وجود تومور در مغز، جراح بخشی از بافت تومور را با استفاده از سوزن مخصوص، قبل از جراحی باز یا در حین آن، استخراج کرده و برای بررسی‌های بیشتر به آزمایشگاه ارسال می‌کند. این نمونه‌برداری به منظور شناسایی نوع سلول‌ها و تشخیص خوش‌خیم یا بدخیم بودن تومور انجام می‌شود.

نمونه‌برداری از مایع مغزی-نخاعی: این مایع که از مغز آغاز شده و از میان ستون فقرات عبور می‌کند، از طریق سوزن مخصوصی از ناحیه کمری ستون فقرات برداشت می‌شود. در این آزمایش، سلول‌های مشکوک به سرطان ناشی از تومور پینه‌آل در مایع مغزی-نخاعی مورد شناسایی قرار می‌گیرند.

درمان تومور پینه آل چگونه انجام می گیرد؟

روش درمان تومور پینه‌آل به وضعیت جسمی و شرایط پزشکی بیمار بستگی دارد و معمولاً پزشک روشی را انتخاب می‌کند که کمترین خطر و عارضه را به همراه داشته باشد. در بسیاری از موارد، متخصص مغز و اعصاب از شیمی‌درمانی و پرتودرمانی برای کنترل و کاهش تومور بهره می‌گیرد. اگر تومور بدخیم باشد، جراحی مغز به عنوان گزینه درمانی اصلی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

بیشتر بدانید:

جراحی آندوسکوپیک دیسک کمر: روش‌ها، مزایا و سوالات متداول

پرتو درمانی

در روش پرتودرمانی از اشعه‌هایی مانند ایکس‌ری یا پروتون برای نابودی تومور استفاده می‌شود. بیمار روی تخت دراز کشیده و پرتوها به صورت دقیق به نواحی مغز و نخاع تابانده می‌شوند. در درمان تومور پینه‌آل، تابش باید به گونه‌ای انجام شود که بیشترین دوز پرتو به خود تومور برسد. برای جلوگیری از پخش سلول‌های سرطانی به سایر قسمت‌های مغز، دستگاه درمانی به طور مداوم حرکت می‌کند. پس از پایان جلسه پرتودرمانی، بیمار می‌تواند به منزل بازگردد و معمولاً پزشک داروهایی را برای او تجویز می‌کند. در صورت نیاز، جلسات پرتودرمانی ممکن است تکرار شود تا تومور کاملاً از بین برود.

از عوارض پرتودرمانی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• خستگی شدید: به دلیل تابش پرتوهای قوی به مغز، بیمار پس از درمان احساس خستگی می‌کند.
• ریزش مو
• حساسیت پوست سر: ممکن است پوست سر بیمار به‌دلیل تابش مستقیم نور خورشید یا بادهای شدید حساس شود.
• حالت تهوع و کاهش اشتها
• کاهش تولید سلول‌های خونی که منجر به کم‌خونی می‌شود و خطر ابتلا به عفونت‌ها و خونریزی را افزایش می‌دهد.

برای کنترل این عوارض، داروهایی تجویز می‌شود که بیمار باید به‌موقع مصرف کند.

شیمی درمانی

یکی دیگر از روش‌های درمان غده صنوبری، شیمی‌درمانی است که با استفاده از داروهای مخصوص، سلول‌های سرطانی را از بین می‌برد. معمولاً شیمی‌درمانی به‌صورت ترکیبی با پرتودرمانی انجام می‌شود و در برخی موارد نیز پیش از جراحی برای کاهش حجم تومور، از شیمی‌درمانی بهره گرفته می‌شود.

عوارض شیمی‌درمانی

سلول‌های خونی، سلول‌های پوشاننده دهان، دستگاه گوارش، دستگاه تناسلی و فولیکول‌های مو از جمله سلول‌هایی هستند که بیشترین آسیب را در اثر شیمی‌درمانی متحمل می‌شوند.

ریزش مو یکی از عوارض شایع شیمی‌درمانی است که معمولاً پس از پایان درمان، موها دوباره رشد می‌کنند.

اگر داروهای شیمی‌درمانی به اعضای حیاتی مانند قلب، کلیه، ریه یا کبد آسیب برسانند، ممکن است این عوارض به‌صورت طولانی‌مدت یا دائمی باقی بمانند.

جراحی مغز

اگر دو روش قبلی مؤثر نباشد، جراح برای خارج کردن تومور به جراحی مغز اقدام می‌کند. پیش از عمل، بیمار باید به متخصص داخلی مراجعه کند تا از عدم وجود بیماری‌های دیگر اطمینان حاصل شود. برخی بیماران ممکن است نسبت به داروهای بیهوشی حساسیت داشته باشند یا در معرض خطر حمله قلبی باشند که در این صورت نیاز به مراقبت‌های ویژه قبل از جراحی است. همچنین، قبل از عمل نباید داروهای رقیق‌کننده خون مصرف شود و در بیماران مبتلا به هموفیلی، اقدامات خاصی باید پیش از جراحی انجام شود.

در حین جراحی، جراح مایع مغزی نخاعی را آزاد می‌کند تا فشار روی مغز کاهش یابد و نمونه‌برداری از تومور با آزاد کردن جریان مایع انجام می‌شود. سپس جراح برای برداشتن تومور اقدام می‌کند. با این حال، از آنجا که تومور نزدیک به سلول‌های حیاتی مغز قرار دارد، برداشت کامل سلول‌های سرطانی از طریق جراحی ممکن نیست و برای حذف کامل آن، از پرتو درمانی و شیمی‌درمانی استفاده می‌شود.

عوارض جراحی تومور پینه‌آل عبارتند از:

• سردرد
• تورم
• کبودی
• بی‌خوابی
• حالت تهوع و استفراغ

در صورت بروز عوارضی مانند تشنج، مشکلات حرکتی و رفتاری، تب و لرز، تورم مچ پا، سردرد شدید و طولانی، تهوع و استفراغ غیرمعمول یا حساسیت پوستی، باید سریعاً به پزشک مراجعه کرد تا درمان‌های لازم انجام شود.

نکته: از آنجایی که بیماران مبتلا به تومور پینه‌آل اغلب کودکان و خردسالان هستند، روند بهبودی آن‌ها معمولاً سریع است. با این حال، برای تکمیل درمان و از بین بردن کامل تومور، باید به متخصصان مربوطه مراجعه کرده و از روش‌های پرتودرمانی و شیمی‌درمانی بهره‌مند شوند.

کلام آخر

من دکتر حسن محمدی، متخصص جراحی مغز و اعصاب و ستون فقرات هستم. بیش از ۱۵ سال است که در حوزه‌ی درمان و جراحی بیماری‌های مغزی، نخاعی و ستون فقرات فعالیت می‌کنم و همواره تلاش کرده‌ام با بهره‌گیری از دانش روز، تجربه‌ بالینی و تکنولوژی‌های نوین، بهترین مسیر درمانی را برای بیمارانم فراهم کنم.

در این سال‌ها افتخار داشته‌ام که در کنار تیم توانبخشی بیمارستان رفیده، به‌عنوان عضو اصلی تیم درمان بیماران دچار ضایعات مغزی و نخاعی فعالیت کنم. هر روز در کنار این بیماران، معنای واقعی صبر، امید و اراده را لمس کرده‌ام و همین تجربه‌ها، انگیزه‌ی من را برای ادامه‌ی مسیر دوچندان کرده است.

در حال حاضر ریاست بیمارستان توانبخشی رفیده را بر عهده دارم و در کنار کار درمانی، در دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی و دانشگاه آزاد اسلامی به آموزش دانشجویان می‌پردازم. باور دارم انتقال تجربه و تربیت نسل آینده پزشکان، بخشی جدایی‌ناپذیر از رسالت حرفه‌ای من است.

برای من، پزشکی فقط یک تخصص نیست؛ راهی است برای خدمت، بازگرداندن امید و کمک به بیماران تا بتوانند دوباره زندگی عادی و شایسته‌ای را تجربه کنند.

اگر در مسیر درمان دچار تردید هستید یا به دنبال مشاوره‌ای مطمئن برای بیماری‌های مغز، نخاع یا ستون فقرات می‌گردید، با اطمینان می‌گویم که در این مسیر همراهتان خواهم بود.