اختلال کم توجهی – بیش‌فعالی در کودکان
اکثر خانواده‌ها زمانی به دنبال کمک می‌روند که علائمی مانند بی‌توجهی، بیش‌فعالی، بی‌قراری یا رفتارهای تکانشی مثل قطع کردن حرف دیگران را در فرزندان خود مشاهده کنند و این رفتارها با یادگیری یا سازگاری کودک با مدرسه و فعالیت‌های متناسب با سن او تداخل پیدا کند.
اختلال کم توجهی–بیش‌فعالی (ADHD) یک بیماری مزمن است که علائم آن در طول زندگی فرد می‌تواند ظاهر شود. این اختلال، شایع‌ترین اختلال رفتاری تشخیص داده شده در دوران کودکی به شمار می‌رود. تشخیص ADHD معمولاً توسط پزشک متخصص مغز و اعصاب کودکان، روان‌پزشک کودک یا یک متخصص بهداشت روان در کلینیک مغز و اعصاب انجام می‌شود. تا انتهای این مقاله از دکتر حسن محمدی، بهترین متخصص جراحی مغز و اعصاب و ستون فقرات در تهران،همراه ما باشید.
اختلال کم توجهی – بیش‌فعالی
اختلال کم توجهی–بیش‌فعالی (ADHD) با ناتوانی در جلب و حفظ توجه، کنترل سطح فعالیت و رفتارهای تکانشی یا بی‌اختیار شناخته می‌شود. این اختلال منجر به رفتارهایی می‌شود که با سن و سطح رشد کودک هماهنگی ندارند.
اگرچه علت دقیق ADHD هنوز مشخص نیست، عوامل ژنتیکی نقش مهمی در بروز آن دارند. علاوه بر این، وزن بسیار کم هنگام تولد (کمتر از ۱۰۰۰ گرم) و شرایط محیطی مانند ضربه به سر یا قرار گرفتن در معرض سرب نیز با بروز علائم اختلال کم توجهی مرتبط هستند.
تا کنون سه نوع ADHD شناسایی شده است: نوع بی‌توجهی (۱۰–۱۵ درصد)، نوع بیش‌فعالی–تکانشی (حدود ۵ درصد) و نوع ترکیبی. تشخیص نوع اختلال معمولاً بر اساس علائم مشاهده‌شده در شش ماه گذشته انجام می‌شود.
بسته به نوع اختلال، پنج یا شش مورد از علائم زیر در افراد (بالای ۱۷ سال) مبتلا به اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی مشاهده می‌شود:
مبتلایان به اختلال کم توجهی:
- به جزئیات توجه کافی ندارد و به‌خاطر بی‌دقتی در مدرسه یا محل کار مرتکب اشتباه می‌شود.
- در تمرکز طولانی روی فعالیت‌ها یا وظایف مانند سخنرانی، مکالمه یا مطالعه مشکل دارد.
- هنگام صحبت با او به نظر می‌رسد که گوش نمی‌دهد و توجهش به جای دیگری معطوف است.
- دستورالعمل‌ها را رعایت نمی‌کند و تکالیف مدرسه، کارهای روزمره یا وظایف شغلی را به‌طور کامل انجام نمی‌دهد؛ ممکن است کارها را شروع کند اما به سرعت تمرکزش را از دست بدهد.
- در سازماندهی وظایف و برنامه‌ریزی مشکل دارد؛ به‌طور مثال زمان را مدیریت نمی‌کند، کارهایش نامنظم انجام می‌شود و فرصت‌ها را از دست میدهد.
- از انجام کارهایی که نیاز به تمرکز ذهنی مداوم دارند، مانند تهیه گزارش یا تکمیل فرم‌ها، اجتناب می‌کند یا علاقه‌ای به آن‌ها ندارد.
- اغلب وسایل مورد نیاز روزمره مانند جزوه، کتاب، کلید، کیف پول، تلفن همراه و عینک را گم می‌کند.
- به آسانی حواسش پرت می‌شود و زود پریشان می‌گردد.
- کارهای روزمره و مسئولیت‌هایی که به او محول می‌شود را فراموش می‌کند. نوجوانان و بزرگسالان ممکن است تماس‌های تلفنی، پرداخت صورتحساب‌ها یا قرار ملاقات‌ها را نیز فراموش کنند.
مبتلایان به اختلال کم توجهی/ تکانشی:
- به‌طور مداوم و بیش از حد دست‌ها یا پاهای خود را تکان میدهد یا ضربه می‌زند و حتی روی صندلی نیز آرام نمی‌نشیند.
- قادر به نشستن طولانی مدت در مکان‌هایی مانند کلاس درس یا محل کار نیست.
- بی‌جا و بی‌موقع می‌دود یا از وسایل بالا می‌رود.
- نمی‌تواند به آرامی بازی کند یا فعالیت‌های تفریحی کم‌تحرک انجام دهد.
- تقریباً همیشه در حال حرکت است.
- پرحرفی می‌کند.
- پیش از اتمام سؤال یا صحبت دیگران پاسخ میدهد و ممکن است حرف دیگران را قطع کند.
- نمی‌تواند در صف یا موقعیت‌هایی که نیاز به انتظار دارد، صبر کند.
- دیگران را متوقف می‌کند یا بین صحبت یا فعالیت آن‌ها می‌پرد؛ برای مثال، مکالمه، بازی یا کارهای دیگران را قطع می‌کند و بدون اجازه از وسایل آن‌ها استفاده می‌کند. نوجوانان و بزرگسالان حتی ممکن است کنترل کارهای دیگران را به عهده بگیرند.
چه کسانی بیشتر در معرض ابتلاء به اختلال کم توجهی – بیش‌فعالی هستند؟
آمارها نشان می‌دهند که ۴ تا ۱۲ درصد کودکان به ADHD مبتلا هستند و شیوع آن در پسران بیشتر از دختران است؛ به‌طوری که پسران تقریباً ۲ تا ۳ برابر دختران به نوع بیش‌فعالی–تکانشی یا نوع ترکیبی این اختلال مبتلا می‌شوند. علاوه بر این، معمولاً این اختلال در میان برادران و خواهران یک خانواده نیز مشاهده می‌شود.
اختلال کم توجهی – بیش‌فعالی چگونه درمان می‌شود؟
تشخیص ADHD بر پایه آزمایش‌های آزمایشگاهی انجام نمی‌شود و علائم فیزیکی مشخصی ندارد. فرآیند تشخیص معمولاً شامل جمع‌آوری اطلاعات از والدین، معلمان و دیگر نزدیکان کودک، تکمیل چک‌لیست‌های رفتاری و ارزیابی پزشکی (از جمله بررسی بینایی و شنوایی برای شناسایی سایر مشکلات پزشکی) است. یکی از مؤثرترین روش‌ها برای تشخیص این اختلال، استفاده از فرم‌ها و چک‌لیست‌های سنجش رفتاری است که رفتارها، سلامت روان و شرایط ژنتیکی یا پزشکی کودک را ارزیابی می‌کنند.
یکی از نمونه‌های معروف این ابزار، مقیاس ارزیابی سلامت کودکان Vanderbilt است که به شکل چک‌لیست برای والدین و معلمان طراحی شده است. در این روش، والدین و آموزگاران عملکرد و رفتار کودک در مدرسه و خانه را بر اساس مقیاس «هرگز» تا «اغلب» ارزیابی می‌کنند. امتیاز نهایی مشخص می‌کند که آیا معیارهای ADHD در کودک وجود دارد یا خیر و به شناسایی علائم اختلال کمک می‌کند.
درمان ADHD بر کنترل علائم اختلال و کاهش تأثیر آن بر زندگی فردی و اجتماعی تمرکز دارد. در تعیین روش درمان، عواملی مانند سن کودک، سلامت کلی، سابقه پزشکی، شدت علائم، تحمل فرد نسبت به داروها یا روش‌های درمانی، و ترجیح شخصی فرد یا خانواده در نظر گرفته می‌شود.
روش‌های درمان معمولاً شامل مداخلات رفتاری، آموزش والدین، حمایت تحصیلی و در صورت نیاز دارودرمانی است. درمان با استفاده از نتایج قابل اندازه‌گیری مانند گزارش معلمان و والدین درباره رفتار، میزان تمرکز در انجام تکالیف و مشارکت در فعالیت‌ها بدون بروز علائم اختلال، هدایت می‌شود. در برخی موارد، داروهایی مانند آتوموکستین برای افزایش کنترل علائم تجویز می‌شوند.
نتایج قابل انتظار حاصل از یک درمان مطلوب نیز عبارتند از:
- تقویت روابط با خانواده، معلمان و همسالان
- کاهش رفتارهای پرخطر یا مخرب
- بهبود کیفیت و کارآیی در انجام تکالیف و فعالیت‌های تحصیلی و افزایش تعداد کارهای به پایان رسیده
- افزایش استقلال فردی در مراقبت از خود و انجام فعالیت‌های متناسب با سن
- ارتقای اعتمادبه‌نفس و عزت نفس
- افزایش ایمنی شخصی، مانند توجه بیشتر هنگام عبور از خیابان، همراهی با بزرگسال در مکان‌های عمومی و کاهش رفتارهای پرخطر
مناسب‌ترین فعالیت‌ها برای کودکان مبتلا به اختلال کم توجهی – بیش‌فعالی
بهترین فعالیت‌های بعد از مدرسه برای کودکان مبتلا به ADHD، فعالیت‌هایی هستند که کودک از آن لذت می‌برد و به آن علاقه دارد. این فعالیت‌ها باید قابل کنترل و نظارت باشند و ترجیحاً شامل فعالیت بدنی در فضای باز نیز باشند.
طبق گفته دکتر ریچارد گالاگر، روانشناس و استادیار روانپزشکی کودکان و نوجوانان در دانشگاه نیویورک، کودکان مبتلا به این اختلال در فعالیت‌هایی که برایشان جذاب است، عملکرد بهتری دارند. او توصیه می‌کند که فعالیتی انتخاب شود که کودک را در یک محیط سازمان‌یافته درگیر کند، خواه علاقه او به رقص، هنرهای رزمی، فوتبال یا هنر باشد. برخی از گزینه‌های رایج عبارتند از:
هنرهای رزمی
به گفته دکتر دیوید دبلیو کیدر، متخصص ADHD، هنرهای رزمی به کودکان کمک می‌کند کنترل خود را بیاموزند، ساختارمند است و امکان فعالیت بدنی و ورزش را فراهم می‌کند.
ورزش‌های گروهی
ورزش‌های گروهی علاوه بر تقویت مهارت‌های اجتماعی، امکان فعالیت بدنی را هم فراهم می‌کنند. بهتر است ورزش‌هایی مانند بسکتبال یا فوتبال با سطح ثابت فعالیت انتخاب شود تا از خستگی بیش از حد کودک جلوگیری شود.
کلاس‌های هنری یا موسیقی
این کلاس‌ها برای کودکان با علاقه‌های خاص مناسب هستند، اما ممکن است برای کودکانی که تمام روز در مدرسه نشسته‌اند و تلاش کرده‌اند تمرکز کنند، چالش‌برانگیز باشد. دکتر کیدر می‌گوید: «هنر بهتر از موسیقی است، زیرا به کودکان اجازه میدهد خلاقیت بیشتری داشته باشند، در حالی که موسیقی نیازمند تمرین مداوم است و ممکن است برای آن‌ها خسته‌کننده باشد.»
گذراندن زمان در محیط‌های سرسبز
فعالیت در فضای سبز مانند پارک، باغ، حیاط یا مزارع می‌تواند علائم ADHD را کاهش دهد. فعالیت‌های مناسب شامل پیاده‌روی، بازی، باغبانی، مطالعه، ماهیگیری، وقت‌گذرانی با حیوانات و پیک‌نیک است، البته با رعایت نظارت و ساختار مناسب.
چند نکته مهم برای مبتلایان به اختلال کم توجهی – بیش‌فعالی:
اقدامات پیشگیرانه مشخصی برای جلوگیری از بروز اختلال کم توجهی – بیش‌فعالی (ADHD) در کودکان وجود ندارد. با این حال، تشخیص و مداخله به موقع می‌تواند شدت علائم را کاهش داده و اختلال در عملکرد تحصیلی و رشد طبیعی کودک را کمتر کند و کیفیت زندگی او را بهبود بخشد.
مطالعات نشان میدهد که ۲۰ دقیقه فعالیت در فضای باز، مانند پیاده‌روی در پارک، می‌تواند تمرکز و توجه را بهبود بخشد و برخی علائم ADHD را کاهش دهد.
برخی مواد غذایی ممکن است علائم ADHD را تشدید کنند. این مواد شامل آب‌نبات، نوشابه، شربت‌های قندی، خوراکی‌های دارای رنگ مصنوعی، نوشیدنی‌های انرژی‌زا، ماهی و غذاهای دریایی حاوی جیوه، شیر، شکلات، سویا، گندم، تخم‌مرغ، لوبیا، ذرت، گوجه‌فرنگی، انگور و پرتقال هستند. بنابراین توصیه می‌شود که رژیم غذایی کودک با راهنمایی یک متخصص تغذیه تنظیم شود.
تقریباً ۸۰ درصد افراد مبتلا به ADHD در طول زندگی خود حداقل یک اختلال روانی دیگر را نیز تجربه می‌کنند. شایع‌ترین اختلالات همراه شامل اختلال یادگیری، اضطراب، افسردگی، اختلال پردازش حسی و اختلال نافرمانی هستند.
کودکان مبتلا به ADHD اغلب فراموش می‌کنند تکالیف خود را انجام دهند یا همراه خود به مدرسه بیاورند. آن‌ها ممکن است کنترل حرکتی ضعیفی داشته باشند که یادداشت‌برداری را دشوار و دست‌خطشان را ناخوانا می‌کند. همچنین، انجام پروژه‌های بلندمدت بدون نظارت مستقیم برای این کودکان چالش‌برانگیز است.
در نهایت، ADHD درمان‌نشده می‌تواند زندگی فرد را تحت تأثیر قرار دهد و مشکلاتی در تحصیل، کار، روابط اجتماعی و کنترل احساسات ایجاد کند. بنابراین، تشخیص سریع و اقدام درمانی به موقع برای کاهش عوارض و بهبود کیفیت زندگی ضروری است.
کلام آخر
من دکتر حسن محمدی، متخصص جراحی مغز و اعصاب و ستون فقرات هستم. بیش از ۱۵ سال است که در حوزه‌ی درمان و جراحی بیماری‌های مغزی، نخاعی و ستون فقرات فعالیت می‌کنم و همواره تلاش کرده‌ام با بهره‌گیری از دانش روز، تجربه بالینی و تکنولوژی‌های نوین، بهترین مسیر درمانی را برای بیمارانم فراهم کنم.
در این سال‌ها افتخار داشته‌ام که در کنار تیم توانبخشی بیمارستان رفیده، به‌عنوان عضو اصلی تیم درمان بیماران دچار ضایعات مغزی و نخاعی فعالیت کنم. هر روز در کنار این بیماران، معنای واقعی صبر، امید و اراده را لمس کرده‌ام و همین تجربه‌ها، انگیزه‌ی من را برای ادامه‌ی مسیر دوچندان کرده است.
در حال حاضر ریاست بیمارستان توانبخشی رفیده را بر عهده دارم و در کنار کار درمانی، در دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی و دانشگاه آزاد اسلامی به آموزش دانشجویان می‌پردازم. باور دارم انتقال تجربه و تربیت نسل آینده پزشکان، بخشی جدایی‌ناپذیر از رسالت حرفه‌ای من است.
برای من، پزشکی فقط یک تخصص نیست؛ راهی است برای خدمت، بازگرداندن امید و کمک به بیماران تا بتوانند دوباره زندگی عادی و شایسته‌ای را تجربه کنند.
اگر در مسیر درمان دچار تردید هستید یا به دنبال مشاوره‌ای مطمئن برای بیماری‌های مغز، نخاع یا ستون فقرات می‌گردید، با اطمینان می‌گویم که در این مسیر همراهتان خواهم بود.
